આપણું વિશ્વ કેવું મોટું અને મહાન?

આપણું વિશ્વ કેવું મોટું અને મહાન? આપણી પૃથ્વી કેવડી મોટી? સાત સમુદ્ર, અફાટ જમીન, એકાવન કરોડ ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તાર અને તેનો પરિઘ ૪૦,૦૭૫ કિલોમીટર. બધાં અવકાશી પદાર્થો ગતિશીલ છે. કારમાં બેસી પ્રવાસ કર્યો હશે. એક કલાકના ૮૦ કે ૧૦૦ કિલોમીટરની ઝડપે કાર દોડે ત્યારે કેવું લાગે? સ્પીડ જો વધીને ૧૨૦-૧૪૦ થઈ જાય તો કેવો ડર લાગે? આપણી પૃથ્વીની ઝડપ અનુભવી છે? તે પોતાની ધરી પર કલાકના ૧૬૭૦ કિલોમીટર અને સૂર્યની આજુબાજુ કલાકના એક લાખ સાત હજાર કિલોમીટરની ઝડપે પ્રદક્ષિણા કરી રહી છે. સૂર્યનો એક આંટો મારતાં તેને એક વર્ષ એટલે કે ૩૬૫ દિવસો થાય છે. આપણે પણ પૃથ્વી વિમાનમાં બેસી સૂર્યનો એક આંટો મારી દર વર્ષે આપણો જન્મદિવસ ઉજવીએ છીએ. આ ચાંદા મામા તો એક સેકન્ડમાં ૧૦૨૨ કિલોમીટર ચાલી જાય એટલે કે કલાકના છત્રીસ લાખ ઓગણ્યાએંસી હજાર અને બસો કિલોમીટરની ઝડપે પૃથ્વી ફરતો આંટો ૨૭ દિવસમાં પૂરો કરી લે. આકાશમાં કોઈને કોઈનો અવરોધ નથી તેથી ઘર્ષણ નથી અને એકની સાપેક્ષમાં બીજા એટલા બધાં દૂર છે તેથી આપણને ગતિ વરતાતી નથી. બાકી રોજ સવાર સાંજ થાય, ચંદ્રની કળાઓ થાય અને તે સ્થાન બદલતો રહે તેથી બધું ગતિ કરી રહ્યું છે તે તો સમજાય. શું ક્યારેક આકાશ તરફ મીટ માંડી આ અચરજને નિહાળવાનું કે કુતૂહલ માણવાનું મન થાય છે ખરું? જો હા, તો જીવતા છીએ. આપણો સૂર્ય પણ કેટલો મોટો? ત્રણ લાખ ત્રીસ હજાર પૃથ્વી સમાય જાય તેટલો વિશાળ. પૃથ્વીના ક્ષેત્રફળ કરતાં તેનું ક્ષેત્રફળ ૧૨૦૦૦ ગણું મોટું, ૬.૦૯ ને ૧૦ ની ઘાત ઉપર ૧૨ મીંડા ચડાવી ગુણીયે તેટલું મોટું. તેનો પરિઘ થાય ૪૩.૭૯ લાખ કિલોમીટર. આ સૂર્ય તેના પરિવાર સાથે માતા આકાશ ગંગા (મંદાકિની)માં રહે અને ફરતો જાય. આપણી આકાશગંગાનું એક કેન્દ્ર જેને સેગીટેરીયસ એ (ધનુ એ) તરીકે ઓળખીએ છીએ, તે એક બ્લેક હોલ છે અને તે આપણાં સૂર્યથી ૪૩ લાખ ગણો મોટો છે. આ બ્લેક હોલને કેન્દ્ર બનાવી આખી આકાશગંગા ફરે. સૂર્ય તેમાં પોતાનું સૂર્ય મંડળ લઈ એક કલાકના સાડા ચાર લાખ કિલોમીટરની ઝડપે ફરે તો પણ તેને એક પ્રદક્ષિણા પથ પૂરો કરતાં ૨૦ કરોડ વર્ષ લાગે. વળી આપણી આકાશગંગા જે જૂથમાં રહે તેને વિર્ગો (કન્યા) ક્લસ્ટર કહેવાય છે તેમાં આપણાં જેવી બીજી ૧૩૦૦ થી ૨૦૦૦ ગેલેક્સીઓ આવેલી છે. વળી આ કન્યા ક્લસ્ટર જેવાં બીજા એકાદ કરોડ ક્લસ્ટર તો હશે. દેખાતાં આ વિશ્વનો વ્યાસ અંદાજે ૯૩૦૦ કરોડ પ્રકાશ વર્ષ અનુમાન કરાયો છે. વળી પાછું તે સેંકડના ૭૦ કિલોમીટરની ઝડપે વિસ્તરી રહ્યું છે. અધધધ! છે ને અદ્ભુત? આશ્ચર્યજનક! આ તો થઈ એક બ્રહ્માંડની વાત. તેને થયે હજી ૧૩૦૫ કરોડ વર્ષ થયાં છે. આવા તો ગગનમાં બીજાં કેટલાં બ્રહ્માંડો હશે તેની કોઈને ખબર નથી. અસ્તિત્વ (ભગવાન) એટલું મોટું છે કે તેના રૂંવાડે રૂંવાડે એક એક વિશ્વ છે. આદિ મધ્ય અંત વિનાનું અનંત. અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ, જૂજવે રૂપે અનંત ભાસે. આ વિશાળ અસ્તિત્વમાં જ્યાં આપણો સૂર્ય રેતના એક કણ જેટલો હોય અને આપણી પૃથ્વી ધૂળની એક રજ જેટલી હોય ત્યાં આપણી હાજરી કે આપણાં અભિમાનની શી વિસાત? રાત્રે આકાશમાં જે તારા જોઈએ છીએ તેમાં કોઈ ૧૦૦ વર્ષ જૂના તો કોઈ હજાર વર્ષ જૂના, કોઈ બે હજાર તો કોઈ પાંચ હજાર કે હજારો વર્ષ જૂનાં છે. તેમના પ્રકાશનું કિરણ એક સેકંડના ત્રણ લાખ કિલોમીટર ઝડપે આપણી તરફ આવી રહ્યું છે પરંતુ તેઓ આપણાથી એટલા દૂર છે, એટલા દૂર છે તેમના પ્રકાશના કિરણોને આવતાં હજારો, લાખો, કરોડો વર્ષ લાગી જાય છે. આપણે જોઈએ છે તે તેમનાં કિરણો છે. તેઓ તો અત્યારે કોઈ બીજી જગ્યાએ હશે. આટલાં વિશાળ અસ્તિત્વમાંથી શું લઈ જવાના અને શું મૂકી જવાના? શું ભેળું કરી લેવાના અને શું ગુમાવી દેવાના? તેથી ચિંતા છોડો, ફિકર ફેંકો ચૂલામાં અને મોજ કરો. જો જો પાછું મોજની વાત આવી એટલે કોથળી કે બાટલી હાથમાં ન આવી જાય? બીજાની મોજ બગડી જાય. રાજી રહેવું અને બધાંને રાજી રાખવા. હાં, ન્યાયમાં રહેવું. અણઘટતું કોઈનું ન લેવું. એકબીજા પ્રત્યે પ્રેમ અને આદરભાવ રાખવો. નાનકડી યાત્રા છે ક્યારે ખતમ થઈ જશે, કોને ખબર? અબજો આવ્યાં અને ગયાં, અસ્તિત્વ જેમનું તેમ છે. સદાય તાજું, રમણીય. તેના આનંદ સંગ નાચી લેવામાં મોજ છે, જેમ કૃષ્ણ સંગ રાધા. જય હો. પૂનમચંદ ૨૨ એપ્રિલ ૨૦૨૪

Read More

Cardiac Care through Nuclear Test Heart

Cardiac Care through Nuclear Test Heart Khyati Hospital episode in Gujarat drew our attention towards the misuse of govt scheme for financial gain in the name of medicare. When Govt Scheme or Mediclaim is there in support, hospital, a commercial entity tends to slip easily from a bill of ₹7000 for angiography to a bill of ₹70000 for angioplasty. Bypass surgery or angioplasty of a asymptomatic persons is a matter of research and debate in the medical world. Our life line is fixed at birth is a faith sentence followed by millions in this religious country. But allopathy has proved it wrong and many people have survived longer with the help of surgical and medical interventions. But what about use of the services of the doctor already placed in our body by the Almighty? If the blood supply to the heart is blocked by arteriosclerosis, the nature develops collaterals. There are individuals who survive and live quality life even if the LAD and RCA are blocked. My eldest brother had 95% blockage of LAD, and major blockage of the RCA, was advised for bypass surgery in 2019. He was about to leave for OT but we saw him and my sister in law in depression and mentally unprepared, took discharge from the hospital and manage him with medicines and lifestyle changes for last six years. Touchwood, he is going well at 82. There are individuals live healthy life even the LVEF has come down to 20%. Important part of the cure is to change the food and life style according to one’s need. This week, I met Dr. Gopal Maheshwari (67) who was HoD in GCRI, took VRS when came to know that his LVEF had come down to 21%. He was asymptomatic but obese with a body weight of 93 kg. He put his efforts on food restrictions and became punctual in medicine, pulled down his weight to 70 kg and living a healthy life without any intervention of angioplasty or bypass surgery. He could climb the stairs as good as a healthy person and was looking very energetic and active while interacting with me. Is angioplasty or open heart surgery is the only option for curing heart blockages? If there are blockages identified through the angiography, is it mendatory to intervene through angioplasty or bypass surgery for as asymptomatic person is a big question mark. Each individual may have different answer depending upon his/her understanding. But nuclear stress test is a wonderful option to review the blood flow to the heart first and thereafter evaluate the option to go for other intervention or not. Listen to the patient first before looking at his blockages. If he is fine, living a normal life without any intervention with the help of the collaterals developed by the nature why to put him in the stress of bypass surgery or making him a slave of blood thinner by putting a stent in his heart arteries? What is nuclear stress test? It is popularly known as thallium stress test, conducted to assess heart blood flow during rest and stress. Thallium201 is very expensive and is not available in India, therefore, small amount of radioactive tracer Technetium99 is injected intravenous for conduction of the test. It acts as a tracer, into the bloodstream. Special Gamma cameras then capture images of the heart as the radioactive isotopes travels through it, revealing areas with reduced blood flow. The test is typically done in two phases: one at rest and one while the heart is stressed, either through exercise or medication. The procedure of the test takes 4-5 hours. One has to consume good quantity of butter to clear the liver after the injection of isotopes so that the image of right heart blood flow is captured correctly. Once the images are taken in rest condition, thereafter stress is generated either through treadmill or meditations often called pharmacological stress agent to mimic the effects of exercise. One has to undergo Gamma camera images once again. If all the basal-antero-lateral regions of the heart are getting enough blood supply in rest as well as in stress condition without major changes in the ECG, there may be no need of any surgical or other major interventions. One can manage the life with life style changes and medicines. For those, who are in emergency of ischemia, myocardial infraction, heart attack/arrest, golden hour treatment of thrombotic drugs (alteplase/activase etc) and subsequent intervention of angioplasty of surgery (minimally invasive, open heart) may be necessary to save life. But for the asymptomatic individuals or persons with minor complaint, better to go first through the nuclear stress test and thereafter do angiography and opt for angioplasty and bypass surgery if there is issue of blood flow management during rest and stress conditions. One may follow the cardiologist/surgeon advice after the test. Nuclear Stress Test is a good benchmark test can be used in comparing heart health in future and opt for suitable intervention to manage the life of the heart. Medical science is changing very fast. Who knows man may discover a chemical that can remove the arteriosclerosis of the arteries and veins without surgical interventions. Heart transplant has also opened a door to extend lifeline. There is preparation stage 24 hours before the nuclear stress test by avoiding tea, coffee, coco etc., which may intervene in the process of the test. Except water nothing is allowed in the morning hours on the day of the test. One may drink water, enjoy lassi and meal rich in fat after the isotopes are injected. After the test is concluded one has to drink plenty of water and urinate frequently so that the radioactive substance is washed out faster. Body removes it in about 12-18 hours. The test dose is mild but better to keep oneself away (3 feet) from other individuals and avoid meeting children for a day. Punamchand 20 April 2025 Disclaimer: the writer is not a medical professional therefore his opinion is personal based on his personal experience and interactions with the doctors working in the field of cardiology.

Read More

Autobiography of Poet Narmad

Autobiography of Poet Narmad “મારી હકીકત” in an autobiography of Poet Narmadashankar Lalshankar Dave in Gujarati, describes his journey of life in the mid of 19th century. His prose is not good like his poems however it’s a good document to read to understand society, customs, history and life of people under British rule those days. It was the time when varna of individuals were identified with suffix after name; Brahmin used શર્મ, Kshatriya વર્મ, Vaishya ગુપ્ત and Shudra દાસ. He was Narmadashankar Sharm. His surname was Dave corruption of Dwivedi the students and reciters of Rigveda and Yajurveda. They were worshipers of Lord Shiva, therefore males had Shankar and female had Gauri as suffix to their names. His name was Narmadashankar and his wives were Gulabgauri, Dahyagauri, (Subhadra) Narmadagauri. His ancestors were from Anandpur to Vadnagar of North Gujarat. Many Nagar Brahmin including Narsinh Mehta were known as Vadnagara Brahmin. The town of Vadnagar was plundered thrice; in 588 by Maletch (non Vedic invaders), in 1215 by the successors of Ghori and in 1725 by the Maratha. In one of those events, his ancestors migrated from Vadnagar to Champaner. Champaner was won by Mahmud Begada of Ahmedabad with the help of Rav Kshatriya of Idar in 1484. The last ruler of Champaner Raval Jesang (known as Patai Raja) though supported by the Muslim ruler of Malwa but was defeated. To avoid atrocities by the Muslim his ancestors moved from Champaner to Surat. Many of the Nagar Brahmin had migrated from Vadnagar to other parts of Gujarat that was Patan, Siddhpur, Idar, Junagadh, Chanpaner, Surat, Mumbai etc. He couldn’t finish his college education though tried twice but was good at algebra and geometry and had studied Sanskrit and English, therefore got a job of a teacher and later served as Asst Headmaster but was brave enough to leave the job and passed his life with the support of pen. He managed his livelihood, publications and literary work with the help of fees and donations. Those days, one could get a job with a recommendation letter of known person of the recruiter. British officers were keeping teachers to learn vernacular language. The status of government clerk was superior to traders and Pandits. શેરની દોલતે શેઠિયા તાજા, Gujarati sheth were earning good through share trading. A reformist in him is more dominant than a poet in his notes. Caste Society was such orthodox that one had to take its permission to go abroad. Widow marriage was prohibited. Narmad faced boycott of his ન્યાત (society) for supporting widow marriage. The reformist managed one widow marriage. The society boycotted the couple and the oppose was so strong that when the woman died her body remained unattended for hours as none was ready to see the face of the dead body. He advocated widow marriage and married to a widow though had a living wife. His reformist mind opposed the inequality prevailed within his Nagar Brahmin caste where the society was divided into householders (ગૃહસ્થ) and beggars (ભિક્ષુક) in which the previous had source of income through jobs while the later was dependent on donation (દક્ષિણા). The social status of the Bhikshuk group of Brahmin was so lower that their wives had to eat community meal without wearing upper body garment while the householder women could. He gathered a poor impression (immoral acts) about the Brahmin women of Chanod and Kanyali (Karnali). He was growing up in poetry while Dalpatram was an established poet. But when he compared his works with him he felt himself superior as he went through the organised path of making poems by using sutras of Pingal. He believed that for a good poetry one should have immagination, idea and logic covered with the clothes of language. He was a great poet, the founder of modern Gujarati literature. His poem જય જય ગરવી ગુજરાત written in 1873 is our State anthem. Punamchand 7th April 2025

Read More

मन की बात।

मन की बात। मन है इसलिए हम मनुष्य है, मानवी है, मनु हमारा पूर्वज है। मन ही हिंदू है, मन ही मुसलमान, ईसाई, सीख, बौद्ध, जैन, पारसी, यहूदी। मन ही है ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य या शुद्र। मन ही है ऊंच, नीच, अमीर गरीब। मन ही है बुद्धिमान, कृपण, लघु, गुरु। मन ही है वैज्ञानिक, इन्जीनियर, एकाउंटेंट, व्यापारी, उद्योगपति, मज़दूर, कृषक। मन ही के घर होते हैं षड्रिपु काम, क्रोध, मोह, मद, मत्सर, अहंकार। मन ही के घर होते हैं दो पिल्ले राग और द्वेष। मन ही है तीन गुण, सत्व, रजस, तमस। मन ही में है दैवी संपदा निर्भयता, पवित्रता, दृढ़ता, दान, संयम, त्याग, विवेक, वैराग्य, स्वाध्याय, तप, सरलता। मन ही में है घमंड, अहंकार, क्रोध, लोभ, अविश्वास, प्रपंच, इत्यादि। मन ही का सत्व पाता है सुख, शांति, ज्ञान। मन ही का रजस पाता है इच्छा, कर्म और दुःख। मन ही का तमस है अज्ञान, आलस्य और मोह। स्वार्थी मन है दया और परमार्थी मन है करूणा। मन को ही बंधन है और मन की ही मुक्ति है। पुनरपि जननं मन की यात्रा है। मन ही वस्र की तरह शरीर बदलता रहता है और जब तक स्वरूप ज्ञान नहीं होता चलता रहता है। यह संसार परमात्मा के मन का ही तो फैलाव है। अगर मन गया तो संसार गया। यह विराट वैभव भी गया। जब प्रकृति ही नहीं रही तो परमात्मा के होने का अनुभव किसको होगा? मन ही वह डोर है जो उसके होने का प्रमाण है। मन ही प्रश्न करता है, मन ही उत्तर खोजता है, मन ही समाधान करता है या भटकता रहता है। मन को ही तो बस समझना है की मैं कौन हूँ। मन ही तो वह वस्रावरण है जो कार्म मल, मायीय मल और आणव मल की परतें बन बैठा है। मन ही है जो स्वाध्याय करेगा, तप करेगा, विवेक, वैराग्य जगाएगा, षड् संपत्ति (शम, दम, उपरति, तितिक्षा, श्रद्धा, और समाधान) पाएगा। मन ही जो बंधन का अनुभव कर रहा है मुक्ति पाएगा। मन ही अविद्या है जो विद्या पाते ही सत् स्वरूप में विलीन हो जाएगा। एक मन के विलय से सब मन नहीं जाएँगे। सब मन तो तब जा सकते हैं जब मुखिया का मन (परमात्मा की प्रकृति) जाएगा। अब एक मन रहे या न रहे, क्या फर्क पड़ता है? रहेगा तो कुछ काम आएगा। सत्व गुणों का विकास कर औरों को मार्गदर्शन करेगा। वैज्ञानिक हुआ तो नई शोध कर जीवन सरल बनाएगा। इंजीनियर बना तो प्रकृति के नियमों अधिक उपयोग कर संसाधनों का सही उपयोग सिखायेगा। कारीगर बना तो अपनी कला का प्रदर्शन करेगा। कृषक बना तो सबका पेट भरेगा। पशु पक्षी बना तो मनुष्य के मन को लुभाएगा। पंच भौतिक में चला गया तो अग्नि बन गर्मी देगा, हवा बन प्राणवायु देगा, पानी बन प्यास बुझायेगा, ज़मीन बन फल अनाज सब्ज़ी देगा। मन है इसलिए तो स्वाध्याय है, सत्संग है, अज्ञान से ज्ञान की यात्रा है। मन (अंतःकरण) न रहा तो मनुष्य मूढ हो जाएगा। मन हमारा क्षेत्र है जिसके ज़रिए क्षेत्रज्ञ को पहचानना है। क्षेत्र चला गया तो क्षेत्रज्ञ किसको देखेगा और कहेगा कि मैं देख रहा हूँ, मैं दिख रहे दृश्य से अलग हूँ.. इत्यादि। अगर मन के झमेले में पड़े तो दलदल में फँस सकते है। जब सब कुछ उसी एक परम् का प्राकट्य है तो हर मन भी उसका रूप है और हर तन भी उसका रूप। मेरा तन मन भी उसका रूप और आप सबके तन मन भी उसका रूप। मित्र भी वही, शत्रु भी वही। सुख भी वही दुःख भी वही। विद्या भी वही अविद्या भी वही। ज्ञान भी वही अज्ञानी वही। ध्यान साक्षात्कार में लगाना है। स्वयं को पहचानने में लगाना है। अगर स्वयं को पहचान लिया बिंदु सिंधु हो गया, तो सब कुछ समाप्त और सबकुछ प्राप्त। स्वस्थ रहना है और स्वरूप की प्रत्यभिज्ञा करनी है। बस यही स्वाध्याय है। यही साधना है। यही मुकाम है। तन से करो, मन से करो, आख़िर करना यही है, पहचान कौन? बस नज़र का धोखा गया और सब प्रकट। मैं ही मैं, तुं ही तुं। अखंड, अनंत, एक रूप बना धरा अनंत रूप। पूनमचंद ५ अप्रैल २०२५

Read More

Saturn in Pieces

Saturn in Pieces Saturn transit into sign Pieces from 29th March 2025 for 2.5 years. It will transit into Aries on 3rd June 2027. Its transit in Aquarius for last 2.5 years was crucial because it was its own house. Now it moves to the house of Jupiter, a watery sign, and both are neutral to each other, therefore, Saturn may lose importance in influencing political affairs but will govern the clouds may bring days of scarcity if other planetary conditions don’t favour monsoon months. The Saturn of Pieces will have impact over all signs but more to the persons born with Saturn in Aquarius, Pieces and Aries as they are passing through the sadesati panoti of it. Persons of moon sign Sagittarius and Leo will have smaller panoti for 2.5 years. Panoti is not bad for all, it gives good or bad fruits according to its benefic and malefic position in the horoscope. Individuals with moon sign Capricorn are now free from the sadesati effect and individuals with moon sign Scorpion and Cancer are free from smaller panoti. Those interested in its effects may check their Sun. If Saturn transit is over the birth Sun, they will experience climax of up or down in the life. If it is transiting opposite to Sun (180 degrees) it will block or stop the growth and one has to wait for a new beginning. It it is transiting over the birth Saturn the person may repeat old mistakes and if it is transiting opposite to it it will bring new heights in life. However, malefic Saturn may leads to losses in life. If it transits at 90 degrees of the birth Saturn, it will bring changes in place of posting, change of work place, profession etc. Saturn is a lord of Capricorn and Aquarius, is exalts in Libra and debilitates in Aries. It gives good fruits in 3-6-10-11 house. It improves the strength (good or bad) of the house wherever it sits. Those with retrograde Saturn in birth horoscope may be careful of hidden enemies, may bring fall. However, such downfalls hv strength to make the individual a great philosopher. It acts differently for each lagna. For Aris lagna, it is good as lord of 10th but obstructive as lord of 11th. For Taurus lagna, it creates Rajyoga being lord of 9th and 10th. For Gemini lagna, it is considered medium effect being lord of 9th and 8th, however, being lord of triangle house of 9th it is beneficial. For Cancer lagna, it grants average marriage life squabbling with the spouse. For Leo lagna, it is harmful. For Virgo lagna it is good as lord of 5th but bad as lord of 6th. For Libra lagna it is Rajyogkari, the most beneficial. For Scorpio lagna it is average, may be beneficial with its good positioning. For Sagittarius lagna, it brings big wealth, some accidental. For Capricorn lagna it is good as lagnesh and doesn’t carry marak effect being a lord of second house, but may have average matrimonial life. For Aquarius lagna, it is beneficial as lord of 1st house, makes rich, gives long life. First child brings the luck. For Pieces lagna, it brings name and fame being lord of 11th but negative as lord of 12th. However, these lines are to be read with its position in the horoscope, its sign, the strength of the lord of its sign, the mahadasha, antardasha makes difference. Incidentally, Gujarat and Gandhinagar are name of sign Aquarius governed by Saturn. Its location is in the west the direction of Saturn. Therefore, it’s place for slow and steady growth. Individuals with positive Saturn have grown here and reached to the height of administration and business during the panoti of Sadesati. Saturn is a planet of inactivity and spirituality. Therefore, useful for the retirees for spiritual surfing in the age of IT and to become philosophers.😂 Punamchand 29 March 2025

Read More

લીવર (યકૃત)

લીવર (યકૃત) છાતીની પાંસળીનાં પોલાણમાં જમણી બાજુ ફેફસાંની નીચે આવેલું સરેરાશ ૧૪ સેન્ટિમીટર અને સવા દોઢ કિલો વજનનો એક ફૂટબોલના દડા જેવડું આપણું લીવર શરીરની સૌથી માટી રાસાયણિક ફેક્ટરી છે. લીવર ગયું તો નક્કી માણસ ગયો. તેના ઘણાં ઘણાં કામ છે. લીવરનું સૌથી મોટું કામ તો ઝેરને ગાળવાનું છે. ઝેર ચાહે સાપનું હોય કે ખોરાકનું કે કોઈ કેફી પીણાંનું લીવર કામે લાગી જાય. પરંતુ તે પણ જ્યારે થાકી જાય એટલો લોડ આપીએ તો આપણાં રામ રમી જાય. કેટલીકવાર કમળો કે વાયરસની બીમારીથી પણ લીવરનું નુકસાન થાય તેમાં વ્યક્તિનો દોષ ન જોવાય. લીવરનું બીજું મોટું કામ ખોરાક પચાવવાનું. આપણાં શરીરના રક્તકણો જૂના થાય એટલે લીવર તેમાંથી પિત્ત બનાવે જે પિત્તાશયમાં થઈ નળી મારફતે આંતરડામાં આવે જેની મદદથી આપણે ખોરાકમાં લીધેલાં ચરબી અને તૈલી પદાર્થોનું પાચન થાય. આપણાં મળનો પીળાશ પડતો રંગ લીવરના બાઈલનો પુરાવો છે. સારું આરોગ્ય જોવાં પેશાબ અને ઝાડો જોવાની આયુર્વેદિક પરંપરા ખૂબ જૂની છે. કર્મયોગ માટે પ્રભાતે કરદર્શનમ્ મંત્રની સાથે પ્રભાતે મળદર્શનમ્ પણ એટલું જ મહત્ત્વનું છે. આપણી પાચનક્રિયા પણ અદ્ભુત છે. પેટમાં એસિડ પેપ્સીન શ્રવે જે પ્રોટીન ખોરાક પચાવે અને નાના આંતરડામાં લીવર અને સ્વાદુપિંડમાંથી પાચક રસ શ્રવે જે અનુક્ર્મે કાર્બોહાઇડ્રેટ અને તૈલી પદાર્થોનું પાચન કરે. લીવર વળી પાછું આંતરડાનું Ph વધારી આલ્કલાઇન કરી આપે જેનાથી લોહીની એસીડીટી ઓછી થાય. લોહીમાં એસીડીટી વધી જાય તો અનેક રોગો થાય જેમાં હ્રદયરોગ અને નેત્રરોગ પણ આવી જાય. આપણે જે પણ ખાઈએ, રોટલાં ખાઈએ, દાળ ખાઈએ, દાળ-ભાત ખાઈએ, ખીચડી-કઢી ખાઈએ, માંસ-માછલી કે ઈંડાં ખાઈએ, બધું જ ગ્લુકોઝ (સુગર) બની જાય. શરીરની કોશિકાઓ (cells) એક ઘડી પણ સુગર અને ઓક્સિજન વિના ન રહી શકે. તે તેનો પ્રાણ છે. તેથી ભગવાને ફેફસાં મારફત ઓક્સિજન અને પેટ-આંતરડા મારફત સર્કરા પહોંચાડવાની વ્યવસ્થા કરી આપી છે. પરંતુ લોહીમાં સર્કરાનું એક માપ જાળવવાનું હોય છે. માપ કરતાં વધારે સુગર રહે તો લાંબાગાળે આંખો નબળી પડે, કીડની નબળી પડે અને હ્રદય કંઈ કહ્યાં વગર એકાએક બંધ પડી જાય. નાનું એવડું સ્વાદુપિંડ તેથી જ ઈન્સ્યુલિન મોકલી સર્કરાનું પ્રમાણ નિયમિત કરે. જેટલી જરૂરી હોય તેટલી સર્કરા રાખી બાકીની ગ્લાઈકોજનમાં રૂપાંતરિત કરી દે જેને લીવર સ્ટોરહાઉસ બની રાખી લે. આપણે કાંઈ આખો દિવસ ખા-ખા નથી કરતાં, તેથી જ્યારે લોહીમાં સર્કરા ઓછી થાય ત્યારે સ્વાદુપિંડ ગ્લુકાગોન શ્રાવ કરી લીવરને સિગ્નલ આપે તેથી લીવરમાં સંગ્રહિત ગ્લાઈકોજનનું ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતર કરી લોહીમાં સર્કરાનું પ્રમાણ જાળવી રાખે. ડાયાબિટીસના દર્દીઓએ તેથી જ તો સ્વાદુપિંડ (pancreas) અને યકૃત (liver) એમ બે પ્રકારે સારવાર કરવી પડે. લીવરનું સ્ટોરહાઉસ લગભગ બંધ હોય એટલે તેમણે જાતે જ સુગરનો હિસાબ જાળવવો પડે. દિવસમાં એકસાથે બે કે ત્રણવાર જમવાને બદલે તેટલો જ ખોરાક દશ ભાગ કરી દિવસમાં ટૂકડે ટુકડે જમવાથી સારું સંચાલન કરી શકાય. લીવરનું એક બીજું કામ જુદાજુદા વિટામિન્સ સંગ્રહ કરવાનું અને શરીરમાં ઉણપ ઊભી થાય એટલે જરૂરિયાત મુજબ પૂરાં પાડે છે. આપણો હ્રદય પંપ બિચારો પળના વિરામ વગર પંપીંગ કર્યા જ કરે. એક દિવસમાં એક લાખ વાર ધબકે. એક મિનિટમાં ૫-૬ લીટર લેખે એક દિવસમાં ૭૨૦૦ લીટર લોહી પંપ થાય. ૮૦ વરસનું આયુષ્ય ગણીએ તો આપણું હ્રદય ૧૬ કરોડ લીટર એટલે કે ત્રણ સુપર ટેંકર જેટલું લોહી પંપ કરી આપે. પરંતુ તેણે તો મગજ, હ્રદય, ફેફસાં, કીડની, લીવર, આંખો, હાથ-પગ, શરીરનાં એકએક ભાગને જિવાડવાં તેનાં એક એક સેલને જીવતાં રાખવાં લોહીનો એકદમ ચોકખો માલ જોઈએ. તેથી તેની મદદમાં ફેફસાં, લીવર, પેનક્રીયાસ, કીડની વગેરે આવી જાય. ફેફસાં પ્રાણવાયુ લઈ અંગારવાયુ બહાર કાઢે, નાનું આંતરડું જરૂરી પોષક તત્વો શોષી લે, સ્વાદુપિંડ સુગર નિયંત્રિત કરે, કીડની યુરિયા વગેરે કચરો ફિલ્ટર કરી કાઢી આપે, લીવર ઝેરી પદાર્થો દૂર કરે પછી હ્રદયને શુદ્ધ લોહી આખા શરીરને પિરસવા મોકલી આપે. અને તેમ કરતાં આપણો જીવનરથ ચાલતો રહે. આપણે મોજ કરીએ. ખાઈએ, પીએ, કામ કરીએ, પૈસા કમાઈ કુટુંબનું ભરણપોષણ કરીએ અને નવરાં પડીએ એટલે કોઈકનું પૂરવાંમાં કે ખોદવામાં લાગી જઈએ. મનુષ્ય દેહ આપણાં માતા પિતા અને પરમેશ્વરે આપેલી એક અદ્ભુત ભેંટ છે. તેની કિંમત કરોડોમાં આંકી શકાય. આવો હીરો આપણી પાસે હોય તો પણ આપણે લાચાર થઈ બેઠાં રહીએ તે કેમ ચાલે? કેટલાક કાલિદાસ જે ઝાડની ડાળી પર બેઠા હોય તેને કુહાડીના ઘા મારી તે ડાળી કાપ્યાં કરે. તેમને ખબર નથી કે જેવી ડાળી કપાઈ ગઈ એટલે નીચે પડવાનાં, રામ રમી જવાનાં. જીવન આયુષ્ય તેનાં નિર્ધારિત લક્ષને પૂરું કરી ભલે પૂર્ણ થાય પણ સામે ચાલી પોતાના સગા હાથે તેનો વધ ન કરાય. લીવરની રક્ષા કરવાં તળેલાં, ચરબીયુક્ત પદાર્થોનું સેવન ઘટાડીએ. કેફી પદાર્થો પીવાનું બંધ કરીએ. ડાયાબિટીસના દર્દીઓએ સીધી ખાંડ મિઠાઇ ન આવી અને દિવસમાં લેવાના કુલ ખોરાકના આઠ દશ ભાગ કરી ટૂકડે ટૂકડે ભોજન પૂરું કરી લીવરનું કામ જાતે કરવું. દવાઓ નિયમિત લેવી. પૂનમચંદ ૨૪ માર્ચ ૨૦૨૫

Read More

આવી વસંત

આવી વસંત એક ઝાડે ખરંતા બીજે ચમકતાં પાન, પાનખરની સાંજે વસંત વૈભવ થાય. ચકલીઓની ચીંચીં ને કાગડાની કા કા, મેના પોપટ હરખમાં લેલાં ઉડાઉડ, પારેવાં, હોલાં ફુત્કી, દરજીડો ને દૈયડ; વસંત ઉત્સવમાં કરે બહું કલશોર. હોરી રંગ ઉડાયો મનડું પ્રેમ પતંગ, જુવાન રૂદિયાં ગાવે ફાગણનો આલાપ; બાવાં ડૂબકી દઈ ગયાં પોતાને વિશ્રામ, જગતનો તાત કરે હળ જોત તૈયાર. એક ઝાડે ખરંતા બીજે ચમકતાં પાન, પાનખરની સાંજે વસંત વૈભવ થાય. પૂનમચંદ ૨૧ માર્ચ ૨૦૨૫

Read More

મનખાનો મેળો

મનખાનો મેળો મનુષ્ય જીવન જીવવાનો આ અનેરો લ્હાવો છે. ગયેલો સમય પાછો આવવાનો નથી અને આવનારો સમય પણ જો આમ જ વેડફીને જીવી ગયા તો અંત વેળાએ પસ્તાવો જ રહેવાનો. ખબર છે, આપણે સૂર્ય કરતાં પણ મોટાં કારણ કે સૂર્યને પોતે છે તેની ખબર નથી. તે ધારે તો પંણ પોતાની મરજી મુજબ ચાલી ન શકે. તેને એક ચક્રમાં બેસાડી ફીટ કરી દીધો તેને જ્યાં સુધી તેનો હાઈડ્રોજનનો ખજાનો ખાલી ન થાય ત્યાં સુધી ચાલ્યે જ રાખવાનું. આપણે તો જ્યારે ઉઠવું હોય ત્યારે ઉઠીએ, જ્યારે ઊંઘવું હોય ત્યારે ઊંઘીએ, વાંચવું હોય તો વાંચીએ નહિંતર મોબાઇલ ફેરવ્યા કરીએ, કામ પર જવું હોય તો જઈએ નહિતર ગપાટા માર્યા કરીએ. આઝાદ પંખીઓ આપણે સૌ. વાઘ, સિંહ, દીપડાં, હરણ, ગાય, હાથી, ઘોડા, હંસ, કાગડા, ચકલી, મોર, પોપટ, માખી, મચ્છર વગેરે અસંખ્ય જીવરાશિઓના સમૂહને ન સમજાય તેની આપણને ખબર પડી જાય. આપણાં વૈજ્ઞાનિકોએ અનેક શોધખોળો કરી આપણું જીવન સુખમય બનાવી દીધું છે. વિશાળ પૃથ્વી પટ પર ૬૦-૭૦-૮૦ વરસનું આયખું લીધેલા આપણે જાણે તેના બેતાજ બાદશાહ હોઈએ તેમ જીવીએ છીએ. જાણે અમર પટ્ટો લઈને આવ્યા હોય. બુદ્ધિ કોના બાપની? વિચાર બડો સાર છે તેના રૂપિયા એક હજાર છે. મનુષ્ય બુદ્ધિની વિચાર કરવાની શક્તિએ તેને અવનવી વિદ્યા શોધતો અને શીખતો કરી વિરાટ બ્રહ્માંડનું માપ કાઢતો કરી દીધો છે. નજીવી આંખે દેખાય તેનાથી મહા વિરાટ આકાશને તેણે દૂરબીનથી જોયું અને પછી તો દૂરબીન એવું વિકસાવ્યું કે છેલ્લે આકાશમાં મૂકેલા જેમ્સ વેબ સ્પેસ ટેલિસ્કોપથી પાંચસો કે હજાર કરોડ વર્ષ પહેલાં આપણું બ્રહ્માંડ કેવું હતું તેનો ફોટો બનાવી રજૂ કરી દેવામાં આવે છે. બધાંને થતું હશે કે જે પળ ગઈ તેનો ફોટો ન પડી શકે તો પછી પાંચસો કરોડ વર્ષ પહેલાંનો ફોટો કેવી રીતે પડે? માણસે પ્રકાશના કિરણોનો અભ્યાસ કર્યો. સફેદ પ્રકાશના એક કિરણમાં મનુષ્યની આંખે દેખાતાં જુદીજુદી તરંગ લંબાઈ અને આવર્તનનો અભ્યાસ કરી સાત રંગો ઓળખી પાડ્યાં પછી તેમાં વધું સૂક્ષ્મ અભ્યાસ કરી આંખે ન દેખાતાં પરંતુ છે તેવાં ગામા, એક્સ રે, અલ્ટ્રાવાયોલેટ, ઈન્ફ્રારેડ, રેડિયોવેવ, માઈક્રોવેવ વગેરે શોધી કાઢ્યાં. આપણાંથી લાખો કરોડો વર્ષ દૂર રહેલાં અવકાશી પદાર્થોનો પ્રકાશ આપણે ત્યાં હજી હવે પહોંચે તેને ઝીલીને કરોડો વર્ષ પહેલાં તે કેવાં હતાં તેનું ફોટો બનાવી લઈએ. લાગે છે ને અચરજ જેવું? આપણો સૂરજ પણ આપણને આઠ મિનિટ વીસ સેકંડ પહેલાંનો અને ચંદ્ર પણ એક મિનિટ ૨૬ સેકંડ પહેલાંનો દેખાય છે. પ્રકાશનું કિરણ પદાર્થને અથડાઈને આપણી આંખમાં પડે પછી આપણને દેખાય. તેથી જે પણ જોઈએ તે બધું ભૂતકાળ જ છે. પ્રકાશની ઝડપ કેટલી? એક સેકંડમાં ત્રણ લાખ કિલોમીટર. એક વર્ષમાં આ ઝડપે પ્રકાશ ગતિ કરે તેને પ્રકાશ વર્ષ કહેવાય અને એ રીતે લાખો કરોડો પ્રકાશ વર્ષ દૂર રહેલાં અવકાશી પદાર્થોનું તેના પ્રકાશ કિરણોને પકડીને તે આપણાંથી કેટલાં દૂર છે તેનું માપ કાઢી લેવાય. સૂરજ તે રીતે આપણાંથી ૧૪ કરોડ ૯૦ લાખ કિલોમીટર અને ચંદ્ર ત્રણ લાખ ચોર્યાસી હજાર કિલોમીટર દૂર છે. આ વિશ્વ એક હરતી ફરતી ટ્રેન છે. આપણી પૃથ્વી ટ્રેન પણ પોતાની ધરી પર કલાકના ૧૬૦૦ કિલોમીટરની ઝડપે ફરી ચોવીસ કલાકમાં એક આંટો પૂરો કરે; અને સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા કરવાં કલાકનાં એક લાખ સાત હજાર કિલોમીટરની ઝડપે ફરે ત્યારે ૩૬૫ દિવસે એક ચક્કર પૂરું કરે. આપણે કાર કે બસમાં બેસીએ ત્યારે ૬૦-૭૦ કિલોમીટરથી ઝડપ વધે એટલે જીવ તાળવે ચોંટી જાય. તેની સામે આ ઝડપની તો કલ્પના જ ક્યાંથી કરીએ? આપણું દેખાઈ રહેલું વિશ્વ અનેક રહસ્યોથી ભરેલું છે. આપણું સૂર્ય મંડળ તો તેનો એક કણ જ સમજી લો. વિશાળ દેખાતાં સૂર્યના બે ટકા માલમાં પૃથ્વી, ગુરૂ, શનિ, મંગળ, શુક્ર, બુધ, યુરેનસ, નેપ્ચ્યુન, તથા તેના ચંદ્રો આવી જાય. પરંતુ તે બધાં મળી આપણી દાદી નિહારિકા આકાશ ગંગાના કુટુંબનો સાત કરોડ ત્રીસ લાખમો ભાગ થાય. આપણી આકાશગંગાનો વ્યાસ એક લાખ પ્રકાશ વર્ષ છે, અને તેના કુટુંબમાં આપણાં સૂર્ય મંડળ જેવાં દશ હજાર કરોડથી ચાલીસ હજાર કરોડ તારા સમૂહો છે. વાત અહીં અટકતી નથી. આપણાં એક દેખાતાં બ્રહ્માંડમાં આપણી દાદી આકાશગંગા જેવી એકસો કરોડ ગેલેક્સીઓ છે. વળી આ તો થઈ વાત આપણાં બ્રહ્માંડની. તેની પેલે પાર બીજા કેટલાં બ્રહ્માંડ છે તેની ખબર નથી. હશે બીજા કરોડો, ખરબો. ભાગવતના પંડિતોએ કલ્પના કરી હતી કે ભગવાન વિષ્ણુના એક રુવાંડે કરોડો બ્રહ્માંડ નાચે છે તે ઉક્તિ સાચી જણાય. આવા વિરાટમાં આપણને મળેલો ચૈતન્ય જીવન, મનુષ્ય અવતાર કેટલો કિંમતી ગણાય? પળ પળ ચેતનાના સમુદ્રમાં ગોતાં મારતો આ જીવન સંસાર સાગરમાં ડૂબી પોતાના ચૈતન્ય આત્મ સ્વરૂપને ભૂલી દુઃખી દુઃખી દેખાય ત્યારે મૂંઝવણ થાય. આમ તે કેમ? નાના કૂવાના દેડકાંની જેમ ફૂલે, જરીક કૂદે અને પછી રામ થઈ જાય. આત્માનંદ ને દુઃખ કેવું? પરંતું તે માટે આત્માનંદને ઓળખવો પડે. ગંગા સતી કહેતાં, વીજળીને ચમકારે મોતીડાં પરોવો પાનબાઈ, અચાનક અંધારા થાશે જી. સાવધાન થઈ જાઓ. અમૂલ્ય હીરો મળ્યો છે તેના ચૈતન્યનો લાભ ઉછાવી માલામાલ થઈ જવાનો અવસર આ મનખા દેહ છે. ખુદ આનંદિત રહીએ અને આસપાસના જગતને આનંદિત રાખીએ. ૨૧૬૦૦ શ્વાસની દૈનિક દોરીને સદાચારમાં વાપરી જીવન ધન્ય કરી માં પૃથ્વીનું ઋણ ચૂકવી જઈએ. પૂનમચંદ ૨૧ માર્ચ ૨૦૨૫

Read More

Who will take responsibility?

Who will take responsibility? A male patient of 65 years from a humble background brought to the ICU of a public hospital with a complaint of cardiac problem. The patient was put on oxygen support but suddenly at around 10.30 AM he suffered heart arrest, his heart and breathing stopped. The doctors on duty revived his heart by performing CPR (cardiopulmonary resuscitation) for 3-5 minutes but his breath was not returned, therefore there was urgent need of intubation into patient’s airway to supply direct oxygen to the lungs via a ventilator. He has no son therefore his married daughter brought him to the hospital. She was called immediately and asked for her consent for the intubation. But a poor and illiterate lady couldn’t understand the need of inserting pipe into the airway and questioned how then her father would eat. The doctor on duty explained that without intubation he won’t survive as his breathing has stopped. If she doesn’t give consent her father would die and she may instead worrying for his food carry the dead body. The lady was neither saying yes nor no, instead asked when was his father brought he was conscious and was talking well. What has happened to him after the treatment? The team of doctors were worrying because they were losing golden minutes. After persuasion for 10-15 minutes she put her thumb mark on the paper of granting consent. But as soon as the team was about to intubate, her elder sister arrived and said no to the procedure. She was also illiterate and didn’t understand the need for the intubation. The younger sister joined the voice of the elder and both held up the procedure once again. Meantime, the patient had another heart arrest. He was revived once again with CPR. One team of doctors and brothers were busy in getting the intubation set and ventilator ready and couple of doctors were explaining the seriousness of the moment to the illiterate sisters. At last they put their thumbs mark on the paper. It took almost 25-30 minutes in getting consent of the illiterate relatives. The patient was intubated, oxygen pumped in the lungs directly, iv fluids and injections infused and the monitor displayed BP and other vital parameters in range. Whether his own breathing will respond to the machine breathing or not is a matter of destiny. At that moment the doctors succeeded in buying time to his life line but what about those 25-30 golden minutes lost in taking consent of the relative of the patient. Is it a procedural lacuna in the system of saving a life in which medically literate doctors have to explain and convince the medically illiterate relatives of the patient for granting their consent for life saving procedure? Luckily the team of doctors was present in this case to revive the patient. But do we have sufficient set up and staff to attend emergencies in the duty changing hours, night shifts and weekends? One senior doctor told me that the ICU could be recording more deaths in very early in the morning when the staff on duty is drowsy and if the chalked oxygen pipe goes unnoticed, the patient on oxygen support may die. The case has brought out social weakness too. The patient has no son, has three daughters, all married. Two of his illiterate daughters brought him to the hospital but their husbands were away. In absence of a male member, the ladies had no idea to how to respond to the queries of the doctor. When the nurse on the desk asked one of the ladies, can’t you sign. ‘My father was poor and therefore we couldn’t go to school but went for labour’, she replied. It is good that welfare State and public institutions are attending free health care needs of the poor. But what about the traumatic condition of the poor senior citizens without son living in backward society? India is growing fast economically but seems silent on social reforms. Punamchand 5 March 2025 NB: The patient died therafter at 3.30 PM same day. He was brought in critical condition with very low hemoglobin. The procedure prescribed for taking consent of the relative is a safety guard to the doctors against medicoleagl cases.

Read More

सवितृःगायत्री

सवितृःगायत्री गायत्री मूलतः वेदों का छंद है। ८-८-८ अक्षरों (कुल २४ अक्षर) के त्रिपद गायत्री छंद में कुल २४५६ ऋचाएँ श्रुत की गई है। जिसे हम गायत्री मंत्र कहते हैं वह ऋग्वेद की मूल ऋचा (३.६२.१०) त्रिपद है। तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यं॒ भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि । धियो॒ यो न॑: प्रचो॒दया॑त् ॥ इसमें ॐ और यजुर्वेद के अध्याय ३६.३ में भूर्भुवः स्वः जोड़कर चतुष्पद गायत्री मंत्र रचाया है। इस मंत्र के ऋषि विश्वामित्र हैं और देवता सविता हैं। सुबह सूर्योदय से पहले सूर्य की लाल रश्मियों से सुशोभित पूर्वी आकाश को सविता कहते है। इस रश्मियों का वरण तन और मन दोनों को तंदुरुस्त एवं बुद्धि प्रदान करता है। सही बुद्धि अच्छे कर्मों को बढ़ावा देती। मन को भी सविता माना गया है जिसमें परमात्मा की चैतन्य शक्ति अनवरत प्रवाहित है।इस प्रवाह का सात्विक उपयोग कर कोई भी मनुष्य अपने जीवन को उन्नत बना लेता है। मंत्र संदेश है। जीवन जीने का मार्गदर्शन है। उसके अनुसार चलें तो फ़ायदा बाक़ी रट्टा तो तोते को सीखाओ तो वह भी मारेंगे। सविता देव की उपासना करें और उसकी रश्मियों के तेज से बढ़ी बुद्धि के द्वारा सत्कर्म की और प्रशस्त हो। पूनमचंद ३ मार्च २०२५

Read More

એ પોપટ

એ પોપટ નાનપણમાં બાળવાર્તા સાંભળેલી. એક પોપટ આળસું, કામ ધંધો કંઈ કરે નહીં અને ઘરના રોટલે ધિન્તાક કરે. છેવટે પોપટી માંએ તેને ઘર બહાર કાઢી મૂક્યો. પોપટ તો દૂર ચાલ્યો ગયો. ત્યાં આંબાવાડિયું આવ્યું એટલે તેમાં રોકાઈ ગયો. આંબે મોર આવે, કેરી આવે, પોપટને તો મજા પડી ગઈ. તેને થયું લાવ મારી માવડીને કહેવડાવું કે પોપટ ભૂખ્યો નથી, પોપટ તરસ્યો નથી, પોપટ આંબાની ડાળ, પોપટ સરોવરની પાળ, પોપટ કાચી કેરી ખાય, પોપટ પાકી કેરી ખાય, પોપટ ટહુકા કરે. તેણે ગાયોના ગોવાળને વિનંતી કરી કે તેની માડીને સંદેશો આપી આવે કે પોપટ ભૂખ્યો નથી, પોપટ તરસ્યો નથી, પોપટ આંબાની ડાળ, પોપટ સરોવરની પાળ, પોપટ કાચી કેરી ખાય, પોપટ પાકી કેરી ખાય, પોપટ ટહુકા કરે. પરંતુ ગોવાળ કહે મારી ગાયોને એકલી મૂકી ન જવાય. તેણે પોપટને શાંતવના આપવાં એક ગાય ભેટ આપી. પછી તો ભેંસ ચરાવનારાએ ભેંસ, બકરી ચરાવનારાએ બકરી, ઘેટાં ચરાવનારાએ ધેટું, ઘોડા ચરાવનારાએ ઘોડો, ઊંટ ચરાવનારાએ ઊંટ, હાથી ચરાવનારાએ હાથી ભેંટ આપ્યો. એમ એક પછી એક બધાં પોપટને ભેટ આપતાં ગયા. પોપટે તે બધાંને વેચી ખૂબ બધાં પૈસા મળ્યાં તેનાં દાગીના ઘડાવી પહેર્યા અને સોનાના સિક્કા બધાં પાંખમાં ભરી પોતાની માં ને જાતે ખુશીના સમાચાર આપવા નીકળી પડ્યો. માં ના દરવાજે આવી તેણે અવાજ કર્યો. બારણાં ઉઘાડો, ઢોલિયા ઢળાવો, શરણાઈઓ વગડાવો. પરંતુ રાત પડી ગઈ હતી તેથી ચોરની બીકે ના માંએ દરવાજો ખોલ્યો કે ના બહેને. પોપટ પછી દાદીને ઘેર ગયો. દાદીએ દરવાજો ખોલી તેને મીઠા લાડથી વધાવ્યો. પોપટે પાંખો ખોલી દાદી સામે ધન ઠલવ્યું અને દાદીને માંડીને બધી વાત કરી. પછી સવાર પડી એટલે માં, બહેન, કુટુંબીઓ ભેળાં થયાં અને પોપટ ધન કમાઈ પાછો આવ્યો તે જાણી ખૂબ રાજી થયાં. તેને અભિનંદન આપ્યાં. તેના ઓવારણાં લીધાં અને તેની ખૂબ જ આગતા સ્વાગતા કરી. સૌએ મજા કરી. પોપટ આમ તો મોજીલું પક્ષી. તેની ગ્રહણ શક્તિ ઊંચી અને માણસના અવાજની નકલ કરી બોલવામાં ફાવટ તેથી મનુષ્ય જાતિનું પ્રિય પક્ષી. પઢો રે પોપટ રાજા રામનો. રાજાનો પોપટ, બે પ્રેમીઓનો પોપટ, પાંજરાનો પોપટ, એવાં પોપટના ઘણાં રૂપ. બળકોને તો તે ખૂબ જ ગમે. પોપટ-મિઠ્ઠુ કરી પાંજરાના પોપટને રમાડવા બાળકોમાં હોડ જામે. પરણેલી મહિલાઓને તો પોપટ એટલો ગમે કે સાડીઓની ભાતમાં મોર અને પોપટ ન હોય તો તેવી સાડી ન ગમાડે. તોરણે પોપટ, માંડવે પોપટ, રંગોળીમાં પોપટ. પોપટીયા ભાત એટલે ખુશહાલી અને જાહોજલાલીની નિશાની. પોપટની ગ્રહણ શક્તિ અને બોલાવે તેમ બોલવાની આદતને કારણે જ કેટલીક વાર આજ્ઞાંકિત સેવક ને માલિકનો પોપટ કે આજ્ઞાંકિત પતિને પત્નીનો પોપટ કહી નવાજવામાં આવે છે. લાડમાં બગડેલાં બાળકને પણ માંનો પોપટ કે દાદીનો પોપટ કહેવાય છે. પહેલાં તો જમાઈ ચશ્માવાળો હોય તો સાસરીમાં તેનું નામ પોપટલાલ પડી જતું. વધારે પુસ્તક વાંચેલો પતિ વધારે કેળવાયેલો હોય તેથી પતિનો આજ્ઞાંકિત થતાં વાર નહીં લાગતી હોય. પરણેલી સ્ત્રીઓ આ કારણે તો સાડીમાં પોપટ ભાત નહીં ગમાડતી હોય? નાકના આકાર પરથી કોઈક પોપટલાલ નામ સહન કરી લે પરંતુ પત્નીનો પોપટલાલ કહે તો કેટલાક પતિના પતિપણાના અહંકારને ચોટ પહોંચતી. આપણે ત્યાં પણ માં ના લાડ લડાવેલા કે દાદીના લાડ લડાવેલા કે પત્નીએ પોપટ બનાવેલા પોપટ જરૂર જોવા મળતા હશે. થોડા દિવસ પહેલાં ઉંઝા ગયેલો. ત્યાં ઉમિયા માતાના મંદિરે પોપટો ઉડતા જોયાં. ત્યાંના પોપટોને સાકરિયા ચણવાની આદત. મંદિરની દિવાલે આવીને બેસે અને કોઈ હથેળીમાં સાકરિયા રાખી ધરે તો હથેળીમાં આવી સાકરિયું ચણી જાય. ઉંઝાના પોપટો સાકરિયા ખાઈ ખાઈને ક્યારેક એટલા ધરાઈ જાય કે પછી સાકરિયા ભરેલો હાથ હોય તો પણ તેની સામે નજર ન કરે. વાર્તાના પોપટને તો કામ કર્યા વિના ધન મળી ગયું પરંતુ આ જગતમાં કમાયા વિના કોઈનું ભલું થતું નથી. એટલે પોપટ બનો તેનો વાંધો નહીં પરંતુ પુરુષાર્થ કરવાનું ન ભૂલશો. કેટલાક માણસો વળી દેખાય પોપટ જેવા પણ નીકળે સૂડા (પોપટ જેવું પક્ષી, મીઠું બોલી છેતરે). લોકગીતમાં તેથી જ ગવાયું “હે અલ્યા પોપટ જોણીને મેં તો પોંજરું ઘડાયું લ્યા સૂડલા, એ સૂડલા,સૂડલા,સૂડલા તારી બોલી મને મેઠી મેઠી લાગે..” પોપટની કરો મોજ પણ સૂડલાથી રહો સાવધાન. પૂનમચંદ ૩ માર્ચ ૨૦૨૫

Read More

महा शिवरात्रि।

महा शिवरात्रि। ऋग्वेद के दो देव, एक तरफ़ इन्द्र और दूसरी तरफ़ रूद्र। इन्द्र का काम सहायक और रूद्र का विनाशक। इसलिए इन्द्र को सहाय के लिए प्रार्थना और रूद्र को विनाश न करने के लिए प्रार्थना। बुराई नाश के बिना कल्याण कैसे संभव है। इसलिए रूद्र का कल्याणकारी रूप बना शिव। इन्द्र आत्मा है, हमारी दश इन्द्रियों का स्वामी है। इसलिए स्वबल से प्रातिभबल से आगे बढ़ा जा सकता है। लेकिन उसके साथ दैवी कृपा जुड़ जाए, शिव जुड़ जाए, तो सोने में सुहागा। शिव को जोड़ने रात्रि चाहिए। सूरज के अस्त होने के बाद की रात्रि नहीं, अपने अंदर चल रही इन्द्रियों, मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार की रात्रि। जब वे सब तिलमिलाना बंद करेंगे तब तो शिव प्रकाश नजर आएगा। “वहाँ नहीं सूरज, वहाँ नहीं चंदा, फिर भी रहत उजियारा, साधु अपना देश निराला।” साँस अंदर जा रही हैं, ठंडी है इसलिए चंद्र कहो। साँस अंदर से अंगारवायु मिलाकर बाहर आ रही है, गर्म है इसलिए इसे सूर्य कहो। अथवा बायें नथुने की साँस को चंद्र कहो और दाहिने की सूर्य। अथवा बायें को यमुना कहो और दाहिने को गंगा और दोनो के समतुलन को सरस्वती; फिर तीनों के संगम सुषुम्ना को पहचान कर संगम स्नान कर लो। सब का निशान शिव है। जब चंद्र भी न हो, सूर्य भी न हो, अर्थात् साँस के अंदर और बाहर आने जाने में pause-कुंभक हो, उस कुंभ पर ठहरना है, और इसे देखते देखते जब बारह उँगल लम्बी आवन जावन की साँसे हलकी होते होते हुए शांत हो जाए, नथुने पर रखी रूई भी न उडे, विचार और विचारों से रची दुनिया ग़ायब हो जाए, तब उस त्रिवेणी में कुंभ स्नान कर लेना। समाधि लाभ मिलेगा। आत्मा परमात्मा का योग होगा और प्रकट शिव रूबरू होंगे। शुभ महा शिवरात्रि। हर हर महादेव। 🙏🕉️ पूनमचंद महाशिवरात्रि २६ फ़रवरी २०२५

Read More

સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને દાહોદનું છાબ તળાવ

સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને દાહોદનું છાબ તળાવ મધ્યકાલીન ભારતના બે મોટા રાજ્યો ગુજરાત અને માળવાની દોહદ પર આવેલું દાહોદ શહેર મહત્ત્વનું વેપાર કેન્દ્ર છે. એક તરફ દધિમતી નદી જેના કાંઠે દધીચી ઋષિનો આશ્રમ જેણે ઈન્દ્રને અસુરો સામે વિજયી થવા વજ્ર બનાવવા પોતાનાં હાડકાંનું દાન આપેલું તેવા દાહોદ નગરની ઐતિહાસિકતાને પ્રાચીન ભારત સાથે જોડે છે. બીજી તરફ ગુજરાતના ચક્રવર્તી સમ્રાટ સિદ્ધરાજ જયસિંહને માળવા ચડાઈ વખતે પડાવ અને મુઘલીયા સલ્તનતનો સૌથી મોટા શહેનશાહ ઔરંગઝેબની જન્મભૂમિ તરીકે તેની મધ્યકાલીન ઐતિહાસિક મહત્તા દર્શાવે છે. પરેલ, ગંજ બજાર, ઝાયડસ મેડીકલ કોલેજ હોસ્પિટલ અને સિદ્ધરાજ જયસિંહ છાબ તળાવથી શોભતું વર્તમાન દાહોદ ગુજરાતમાં રેલવે, વેપાર, શિક્ષણ અને આરોગ્ય તથા પર્યટનનું પ્રમુખ પૂર્વીય કેન્દ્ર છે. આજે આપણે વાત કરીશું ગુજરાતમાં ચાલુક્ય (સોલંકી) શાસનની અને તેમણે દાહોદને ભેંટ કરેલ છાબ તળાવની. ગુજરાતમાં સોલંકી (ચાલુક્ય) વંશનું રાજ અપ્રતિમ શૌર્ય અને યશગાથાઓથી ભરેલું છે. ચાવડા શાસકને ઉથલાવી મૂળરાજે ઇસવી સન ૯૪૧માં ગુજરાતમાં ચાલુક્ય રાજની સ્થાપના કરેલ. અણહિલવાડ પાટણને રાજધાની બનાવી સોલંકી રાજાઓએ લગભગ ૩૦૦ વર્ષ (સન ૯૪૧ થી ૧૨૪૩) રાજ્ય કર્યું હતું. તેના શાસકોમાં કર્ણદેવ અને મન્નાદેવી (મીનળદેવી) નો પુત્ર જયસિંહ (સિદ્ધરાજ) અને તેના પછી આવેલ કુમારપાળ સવિશેષ સુપ્રસિદ્ધ છે. મહમૂદ ગઝનવીએ જ્યારે સન ૧૦૨૪-૨૫માં સોમનાથ મંદિર લૂંટ્યું જેની જાણ આપણને તો મહમૂદ ગઝનવીના ઈતિહાસકારો મારફતે થઈ, પરંતુ તે સમયે ગુજરાતમાં સોલંકી રાજા ભીમદેવ પહેલાંનું શાસન હતું. તેણે આક્રમણ બાદ મોઢેરાનું સૂર્યમંદિર, રાણકી વાવ અને તેમના મંત્રી વિમલ શાહે આબુમાં દેલવાડાના શરૂઆતના દેરા બનાવેલાં. રાજા ભીમદેવના અવસાન પછી તેના પુત્ર ક્ષેમરાજે રાજ્ય શાસન પરનો પોતાનો અધિકાર જતો કરતાં નાનો પુત્ર કર્ણ રાજા બન્યો હતો. કર્ણદેવના લગ્ન કદંબ રાજ (હાલનું કર્ણાટક) જયકેશીની પુત્રી રાજકુમારી મયનલ્લા (મીનળદેવી) જોડે થયેલાં. તેમને એક પુત્ર થયો. પિતા જયકેશીની યાદ માટે મયનલ્લાએ તેનું નામ રખાવ્યું જયસિંહ. જયસિંહ જ્યારે નવ વર્ષનો હતો ત્યારે સન ૧૦૯૨માં રાજા કર્ણદેવનું અવસાન થતાં તેના પ્રસિદ્ધ મંત્રીઓ મુંજાલ મહેતા અને કાક દ્રારા મહત્વાકાંક્ષી રાણી મયનલ્લા (મીનળદેવી)ને કેરટેકર બનાવી જયસિંહને ગાદી પર બેસાડી દીધેલો. એવું કહેવાય છે કે કર્ણના અવસાનથી દુખી ક્ષેમરાજના વારસ દેવપ્રસાદે પુત્ર ત્રિભુવનપાલને નવા રાજાને સોંપી કર્ણની ચિતામાં ચઢી આત્મદાહ કરી મૃત્યુ સ્વીકારી લીધેલ. જો કે જયસિંહ તો બાળક હતો તેથી રાજકીય વારસ તરીકે ક્ષેમરાજનો હક મેળવવાની લડાઈમાં દેવપ્રસાદની હત્યા મીનળદેવીના પક્ષ દ્વારા થયાનું વધુ શક્ય જણાય છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહે સન ૧૦૯૨ થી ૧૧૪૨ સુધી પચાસ વર્ષ રાજ કર્યું. શરૂઆતમાં માતા મીનળદેવી અને મંત્રી સાંતુ અને મુંજાલ મહેતાએ રાજ કારભાર ચલાવ્યો. પછી રાજા જયસિંહે પુખ્ત થતાં રાજ્યની દોરી પોતાના હાથમાં લઈ પોતાના અપ્રતિમ સાહસથી સૌરાષ્ટ્ર (જુનાગઢ), કચ્છ, માળવા જીતી લીધાં. બાર વર્ષ લાંબી લડાઈ પછી માળવા જીતથી (સન ૧૧૩૪-૩૫, વિક્રમ સંવત ૧૧૯૧-૯૨) તે અવન્તિનાથ બન્યો. ભીલ રાજા બર્બરિકનો વિજય એટલો મોટો ગણાયો કે તેણે બર્બરિક જિષ્ણુ ઉપાધિ ધારણ કરી સિદ્ધરાજ બિરુદ મેળવ્યું. તેના રાજ્યની સીમા ઉત્તરમાં તુરૂષ્ક, પૂર્વમાં ગંગાતટ, દક્ષિણમાં વિન્ધ્યાચલ અને પશ્ચિમમાં સમુદ્રતટ સુધી હતી. ગુર્જર ચક્રવર્તી ક્ષેત્રનો વિસ્તાર કબજે કરી તે ચક્રવર્તી સમ્રાટ બન્યો. ચાલુક્ય ચક્રવર્તી સમ્રાટ સિદ્ધરાજ જયસિંહને શાસનકાળ સુવર્ણયુગ કહેવાયો. તેના રાજ્યકાળમાં પ્રદેશનો રાજકીય, ભાષાકીય, સ્થાપત્ય અને સાંસ્કૃતિક વિકાસ થયો. વારાણસીથી ૧૦૦૧ બ્રાહ્મણોને તેડાવી પૂજા કરી તેણે દુર્લભરાયે બાંધેલ પાટણના સહસ્ત્રલિંગ તળાવનો પુનરુદ્ધાર કરી તેને મોટું કરી તેના કિનારે સહસ્ત્ર લિંગ સ્થાપી સહસ્ત્રલિંગ તળાવ બાંધ્યું. તળાવમાં પાણીના સોર્સ તરીકે સરસ્વતી નદીમાંથી વહેણ કાઢી તેને સહસ્ત્રલિંગ સાથે જોડી દીધેલ. સિદ્ધપુરના રૂદ્રમહાલયને પૂરો કરાવ્યો અથવા તેનો પુનરુદ્ધાર કર્યો. સિદ્ધપુરમાં તેણે પૂર્ણ કરેલ અથવા ફરી બનાવેલ રુદ્ર મહાલયે તેની ધાર્મિક કીર્તિ ચોદિશામાં ફેલાવેલ. માતાની યાદમાં બે તળાવ બંધાવ્યા અને માળવા ચડાઈ વખતે દાહોદનું છાબ તળાવ ખોદાવ્યું. રાજધાની પાટણનો શૈક્ષણિક, ધાર્મિક અને વ્યાપારિક વિકાસ સવિશેષ થયો. જુદા જુદા ધર્મોના વિદ્વાનોને રાજ્યાશ્રય મળ્યો. જો કે અભૂતપૂર્વ કીર્તિના ધણી ગુજરાતના આ નાથને જૂનાગઢની રાણી રાણકદેવી અને સહસ્ત્રલિંગ તળાવ ખોદતી ઉત્તર ગુજરાતની ઓડ કન્યા જસમાના મોહનાં ચારિત્ર્ય ડાઘ લાગેલા છે. તેને પુત્ર સંતાન ન હોવાના એક કારણ તરીકે લોકકથાઓએ તે ડાઘ જોડી રાખ્યા છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહ તે વખતના આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક વિકસિત રાજ્ય માળવા જીત્યા એટલે માળવાના સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસના પરિચયમાં આવેલાં. માળવાની લાયબ્રેરી અને ભાષા વિકાસને જોઈ તેને પણ ગુજરાતમાં પોતાના રાજ્યમાં ભાષા વિકાસની જરૂર લાગી. તે વખતના રાજમાં રાજા ક્ષત્રિય અને મંત્રી જૈન હતાં. જૈન મુનિ મહારાજાઓનું મુખ્ય દિનચર્યા શિંક્ષણ ઉપાસના રહેતી તેથી તેમને વ્યાકરણ અને પ્રાકૃત સંસ્કૃત ભાષાઓનો અભ્યાસ રહેતો. પરંતુ તે સમયે ગુજરાતનો પોતાનો કહી શકાય તેવો ભાષાકીય ગ્રંથ નહોતો. બીજી બાજુ માળવા રાજ ભાષા, ઈતિહાસ અને સાહિત્યના ગ્રંથોથી કીર્તિમાન હતું. જયસિંહને ભાષાકીય વિકાસમાં પોતાની કીર્તિ વધારવાનું સૂઝ્યું અને તેણે જૈન મુનિ હેમચંદ્રાચાર્યને આ કામ સોંપ્યું. આચાર્ય હેમચંદ્રનું મૂળનામ ચાંગદેવ હતું. તે ધંધુકામાં જન્મેલા. તેઓ જ્યારે આઠ વર્ષના હતાં ત્યારે જૈન આચાર્ય શ્રીદેવચંદ્રાચાર્યએ રમતાં બાળક ચાંગદેવની પ્રતિભા જોઈ તેમના ઘેર પધાર્યા. પિતા ચાચિગ યાત્રાએ ગયેલ તેથી માતા પ્રજ્ઞાવતી પાસેથી બાળકની માંગણી કરી. બાળકના પિતા બહાર હતાં તેથી માતાએ અધિકારનો પ્રશ્ન કર્યો પરંતુ જનસમુદાયનો અનુરોધ થતાં તથા પિતાની સંમતિ તેઓ આવેથી લઈ લેવાશે તેવી સમજાવટ કરતાં તેણે પુત્રરત્ન આચાર્યશ્રીને સોંપી દીધેલ. આચાર્યશ્રી બાળકને લઈ કર્ણાવતીમાં (અમદાવાદ) જૈનસંઘના આગેવાન ઉદયન મંત્રી પાસે રાખ્યો. ચાચિગ યાત્રાથી પરત આવી પુત્ર ચાંગદેવને જૈન આચાર્યને સોંપવાની ઘટનાથી દુઃખી થયો અને કર્ણાવતી પહોંચ્યો. ઉદયન મંત્રીએ ચાચિગને પોતાને ઘેર લઈ જઈ જમાડી રૂપિયા ત્રણ લાખ ધર્યા. પિતા ચાચિગે પોતાનો પુત્ર અમૂલ્ય હોઈ રૂપિયાને શિવનિર્માલ્ય ગણી સ્પર્શ પણ ન કર્યો પરંતુ પુત્રના ધર્મ વિકાસ અને ગુરૂપદની સંભાવનાનું મહત્ત્વ સમજી સંમતિ આપી તેથી ચાંગદેવનો દીક્ષા મહોત્સવ સંપન્ન થયો. આચાર્ય દેવચંદ્રે તેનું નામ સોમચંદ્ર રાખેલું જે આગળ જઈ હેમચંદ્રમાં પરિવર્તિત થયેલું. કહેવાય છે કે શિષ્ય હેમચંદ્રને તેમના ગુરુએ સુવર્ણ ગુટિકાનું જ્ઞાન નહીં આપેલું તેથી તેઓનો ગુરૂ સાથે ખટરાગ થયેલો. હેમચંદ્ર કલિકાલ સર્વજ્ઞ અને ત્રિકાળજ્ઞાની હતાં. રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહની આજ્ઞાથી હેમચંદ્રાચાર્યએ કાશ્મીરથી આઠ સંસ્કૃત વ્યાકરણ ગ્રંથો મંગાવ્યા. દેશ દેશાન્તરથી વ્યાકરણ શાસ્ત્રના નિષ્ણાતો તેડાવ્યા અને એક વર્ષમાં એક અભિનવ વ્યાકરણ ગ્રંથ રચ્યો જેનું નામ રાખ્યું ‘સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન’. ગ્રંથની શુદ્ધ પ્રતિ રાજકીય કોષમાં સ્થાપિત કર્યા બાદ ૩૦૦ લેખકોએ ત્રણ વર્ષ સુધી તેની પ્રતિઓ બનાવી જે તે સમયના ભારતનાં ૧૮ દેશોમાં અધ્યાપન માટે મોકલવામાં આવી હતી. રાજાને મન આ કામ એટલું મહત્ત્વનું હતું કે તેણે ‘સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન’ ગ્રંથને હાથી પર અંબાડીમાં સજાવી તેની નગરયાત્રા ફેરવેલ. સિદ્ધરાજને તેની પત્નીથી થયેલ એકમાત્ર પુત્રી કંચનાદેવીના લગ્ન પોતાના રાજકીય પ્રતિદ્વંદ્વી ચાહમાન (ચૌહાણ) રાજા અર્ણોરાજ જોડે કરી માળવા વિજયમાં મદદ મેળવી હતી. સિદ્ધરાજને પુત્ર સંતાન નહોતું તેથી પુત્રી કંચનાદેવીના પુત્ર સોમેશ્વરને મોસાળમાં રાખી રાજ્યના વારસ તરીકે તૈયાર કરી રહેલ હતો. સોમેશ્વરના આડે વિઘ્ન ન આવે તે માટે સોલંકી કુટુંબના તેના પિતરાઈ ત્રિભુવનપાળના પુત્ર કુમારપાળને હણવા તે તત્પર રહેતો પરંતુ કુમારપાળ વીસ વર્ષની ઉંમરથી ગુપ્ત થઈ ગયેલો. એકવાર જયસિંહ કુમારપાળને શોધતાં સ્તંભતીર્થ પહોંચેલો. પરંતુ હેમચંદ્રાચાર્યે સમયસૂચકતા વાપરી તેને સમાજભવનના ભોંયરામાં છૂપાવી દરવાજાને પુસ્તકોથી ઢાંકી તેનો જીવ બચાવેલો. સિદ્ધરાજ જયસિંહના મૃત્યુ પછી પાટણની ગાદી પર કુમારપાળે ત્રીસ વર્ષ રાજ કરતાં અને તેના પછી તેનો પુત્ર ગાદી પર આવતાં અને અજમેરની ગાદી પર અર્ણોરાજના મૃત્યુ પછી તેના પુત્રો-પ્રપોત્રોએ રાજ કરતાં સોમેશ્વરના નસીબમાં મોડી મોડી પણ છેવટે અજમેરની ગાદી આવી. રાજ્યના ગાદી વારસ તરીકે તેને પાટણથી તેડાવી ૧૧૬૯માં અજમેરનો રાજા બનાવવામાં આવ્યો હતો. સોમેશ્વરે આઠ વર્ષ રાજ કર્યું પરંતુ ગુજરાતના સોલંકી રાજા ભીમ-૨ સાથેના યુદ્ધમાં સન ૧૧૭૭માં તેનું મરણ થતાં તેનો પુત્ર પ્રસિદ્ધ રાજા પૃથ્વીરાજ-૩ ચૌહાણ રાજા બન્યો જેણે આગળ જતાં મહમૂદ ઘોરીને તરાઈના યુદ્ધમાં પહેલાં ૧૧૯૧માં હરાવ્યો અને પછી ૧૧૯૨માં તેનાથી હાર્યો અને માર્યો ગયેલ. સિદ્ધરાજનું જયસિંહનું મૃત્યુ સન ૧૧૪૨માં (સંવત ૧૧૯૯)માં થતા અને તેને પુત્ર સંતાન ન હોવાથી કોને રાજા બનાવવો તે માટે મંત્રીઓનો પરામર્શ ૧૮ દિવસ ચાલેલો. મંત્રી દંડક, માધવ, સજ્જન, ઉદયન વગેરે સોલંકી રાજા ભીમદેવના વારસને રાજગાદી આપવાના પક્ષધર હોઈ ભીમદેવની બીજી પત્ની ભૂલાદેવીના વંશજ કુમારપાળનો પક્ષ મજબૂત થતાં ૧૮ દિવસના પરામર્શ પછી તેનું નામ ગુજરાતના નાથ તરીકે ઘોષિત થયું. હેમચંદ્રાચાર્યએ અગાઉ ભાખેલી તારીખ હતી તે સંવત ૧૧૯૯ના માગસર વદ ૧૪ના દિવસે પચાસ વર્ષના કુમારપાળનો રાજ્યાભિષેક થયેલો. કુમારપાળે ત્રીસ વર્ષ રાજ કર્યું (સન ૧૧૪૨-૭૨) તેમાંથી પ્રથમ સોળ વર્ષ શૈવ ધર્મના અનુયાયી તરીકે અને પાછળના ચૌદ વર્ષ જૈન ધર્મના અનુયાયી તરીકે રાજ કરેલ. હેમચંદ્રાચાર્યના પ્રભાવથી રાજ્યાભિષેકના સોળમાં વર્ષે (૧૧૬૦માં) શૈવની સાથે જૈન ધર્મ અંગીકાર કરતાં શાકાહારી બની પશુઓની કતલ રોકેલ. તે વખતે દર વર્ષે આસો માસની નવરાત્રિમાં રાજાની કુળદેવી કંટેશ્વરી દેવીના મંદિરે સાતમના દિવસે ૭૦૦ પશુ અને ૭ પાડા, આઠમના દિવસે ૮૦૦ પશુ અને ૮ પાડા અને નવમીના દિવસે ૯૦૦ પશુ અને ૯ પાડાની બલિ ચઢાવવામાં આવતી. કુમારપાળે જૈન શાસન સ્વીકારતા તે બંધ કરાવી. કુમારપાળે સોમનાથના શિવમંદિરનો પુનરુદ્ધાર કરેલો અને તેના રાજ્યકાળમાં રાજ્યમાં એક હજાર ચારસો જેટલાં જૈન મંદિરો નિર્માણ પામ્યાં હતાં. કુમારપાળ વયોવૃદ્ધ થતાં રાજ્યનો કારોબાર મંત્રીઓ સંભાળતા તેથી પુત્ર અજયપાલે બળવો કરી રાજા બની ગયેલ અને ૮૦ વર્ષના પિતા કુમારપાળને ઝેર આપી મારી નાંખેલ. પછીથી સોલંકી વંશ ભીમદેવ બીજા સુધી ચાલ્યો અને તે પછીના રાજાઓ નબળાં પડતાં મંત્રી ભાઈઓ વસ્તુપાલ અને તેજપાલ તથા ધોળકાના મંડલેશ્વર વીર ધવલ અને તેનો પુત્ર વિસલદેવ રાજ ચલાવતાં. છેવટે ૧૨૪૩માં ગુજરાતની ગાદી પર બેસી વીર ધવલ વાઘેલાએ વાઘેલા વંશની સ્થાપના કરેલ. તેમના મંત્રી વસ્તુપાલ અને તેજપાલ ભાઈઓએ દેલવાડાના પ્રસિદ્ધ દેરા બંધાવેલ. ગુજરાતમાં વાઘેલા વંશનું રાજ ૬૦ વર્ષ જ ચાલ્યું અને સન ૧૩૦૪માં વાઘેલા રાજા કર્ણદેવ અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીના લશ્કર સામે માર્યો જતાં મુસ્લિમ રાજની સ્થાપના થયેલ. કર્ણદેવે પહેલાં હારી પત્ની કમલાદેવી અલ્લાઉદ્દીનના હરમમાં ગુમાવી અને બીજી વાર હારી મૃત્યુ પામી પુત્રી દેવલદેવીને તેના પુત્ર ખિજરખાનના હરમમાં ગુમાવી. પછીથી ખિજરખાનની હત્યા થતાં દેવલદેવીએ બીજા બે હરમમાં પોતાનો દેહ પતન કરવો પડ્યો હતો. સિદ્ધરાજના રાજ સમયે ઈસ્લામની અસર ભારત તરફ આવી ગઈ હતી અને અરબી સમુદ્રના કિનારે વસેલા પ્રદેશોમાં વિશેષ હતી. ધર્મ પ્રચાર માટે મુસ્લિમ ઓલિયાઓ ભારત તરફ આવી રહ્યા હતાં. એ વખતે ભારત દેશ અઢાર જેટલા રાજ કેન્દ્રો અને શૈવ, વૈષ્ણવ, નાથ, શક્તિ, જૈન, બુદ્ધ વગેરે ધર્મો-સંપ્રદાયોમાં વિભાજિત હતો. ગુરૂ પરંપરાનો મહિમા હતો તેથી જેટલાં ગુરૂ તેટલાં વાડા હતાં. મુસ્લિમ ઈતિહાસકારની નોંધ મુજબ સિદ્ધરાજ જયસિંહની સર્વધર્મસમભાવની નીતિને કારણે એકવાર જ્યારે ખંભાતમાં કોમી તોફાનોમાં મસ્જિદ તોડવા અને ૮૦ મુસલમાનોની હત્યાની ઘટના બની ત્યારે રાજ્ય તિજોરીમાંથી બલોત્રા મુસલમાનોને ₹૧ લાખ આપી મસ્જિદ ફરી બાંધવામાં સહાય કરેલ. તેના સમયમાં બે અનાથ અબ્દુલ્લા અને નિરૂદ્દીન કેરો ગયેલ અને ઈસ્માઈલી શિક્ષા લઈ આવી મિશનરી પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરેલ. અબ્દુલ્લાએ દાવત (આમંત્રણ) આપી ગુજરાતમાં શિયા વોરા કોમનો પાયો નાંખેલ. વોરા કોમે તો એવો દાવો કરેલ કે સિદ્ધરાજ જયસિંહે મુસ્લિમ ધર્મ અંગીકાર કરેલો અને કેટલાક વલી તેના વંશજ હતાં. એક બીજી કિંવદંતી મુજબ નાથ સંપ્રદાયના બે સાધુ બાલમનાથ અને રૂપનાથ એકેશ્વરવાદનાં નવાં ધર્મથી આકર્ષાયા હતાં અને ધર્મ અભ્યાસ માટે અરબસ્તાન ગયેલાં અને પાછા ફર્યા ત્યારે અબ્દુલ્લા અને નુરૂદ્દીન નામ ધારણ કરી શિયા ઈસ્માઈલી સંપ્રદાયના પ્રચારમાં લાગી ગયેલ. મુસ્લિમ હવાલો તો રાજ સિદ્ધરાજ સોલંકીએ છેલ્લા દિવસોમાં મુસ્લિમ ધર્મ અંગીકાર કર્યાનો દાવો કરે છે. પરંતુ શક્ય છે કે રાજાના મંત્રી ભારમલે મુસ્લિમ ધર્મ અંગીકાર કરેલો અને તેમને અનુસરી તેમના વેપારી સમાજે ધર્મ પરિવર્તન કરતાં મુસ્લિમ વોરા સમાજનો ઉદય થયો હતો. ખંભાત, પાટણ, સિદ્ધપુર, ભરૂચ અને દાહોદ જેવા વેપારના ધમધમતા કેન્દ્રો પર તેમનો દબદબો અને એક હજાર વર્ષથી જળવાઈ રહેલી સમૃદ્ધિના મૂળમાં સિદ્ધરાજ સોલંકીનું શાસન હતું તેની નોંધ લેવી રહી. એવો જ બીજો દાવો સતપંથી કરે છે કે સિદ્ધરાજ જયસિંહ પીર સદગુર નૂરના પરંપરામાં વટલાયા હતાં. જો કે આવી કોઈ નોંધ હેમચંદ્રાચાર્ય સાહિત્ય કે અન્ય હિંદુ ઈતિહાસકારોની નોંધમાં મળતી નથી તેથી નવા નવા બનેલા લઘુમતી સંપ્રદાયમાં લોકોને આકર્ષવા રાજા વટલાયાની વાત પાછળથી ઉમેરાયેલી જણાય છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહ ચુસ્ત શૈવ તરીકે રૂદ્ર મહાલયનું નિર્માણ સંપન્ન કરી મૃત્યુ પામેલ. સન ૧૧૩૪-૩૫માં માળવા ચડાઈ વખતે જયસિંહની સેનાનો પડાવ બંને રાજ્યની હદ પર આવેલાં શહેર દાહોદ (દોહદ) પર હતો. યુદ્ધ લાંબુ ચાલેલું તેથી સેનાએ પડાવમાં બેસાડી જમાડે રાખવી કે કોઈ રાજાને પોસાય નહીં. વળી સેના માટે અનાજ પાણીની વ્યવસ્થા કરવી પણ જરૂરી છે. તેથી જયસિંહે સેનાને તળાવ ખોદવાના કામમાં જોતરેલી. કહેવાય છે કે જયસિંહની સેના એટલી મોટી હતી કે દરેક સિપાહીએ એક એક છાબ માટી ખોદી ત્યાં તો આખું તળાવ ખોદાઈ ગયેલું. સિદ્ધરાજ જયસિંહની સેનાની વિશાળતા દર્શાવવા આ અતિશયોક્તિ અલંકાર હોઈ શકે પરંતુ દાહોદનું છાબ તળાવ માળવા જંગ જીતવા નીકળેલી સિદ્ધરાજ જયસિંહની સેનાએ દાહોદમાં પડાવ નાંખ્યો ત્યારે સન ૧૧૩૪ માં ખોદાયું હતું. ગુજરાતના સોલંકી અને માળવાના પરમારો વચ્ચે ખૂબ લાંબા સમયથી ચાલતી લડાઈમાં સોલંકીઓની જીતથી ગુજરાતનો નાથ અવન્તિનાથ બન્યો અને તેના રાજ્યના સીમાડા ગંગાતટ સુધી વિસ્તર્યા હતાં. શહેરની જમીનો મોંઘી અને સરકારી એટલે નધણિયાતી તેથી જમીનોના દબાણ અને ગેરરીતિઓના કિસ્સા ક્યારેય ન અટકે. દાહોદનું છાબ તળાવ ગુજરાતના સુવર્ણ યુગ એવા સોલંકી રાજની ધરોહર છે. તેના કિનારા કાચા તેથી જેમ જેમ શહેરનો વિકાસ થતો ગયો તેમ તેમ તળાવ પૂરાતું ગયુ્ં. પહેલાં દાહોદમાં પંચમહાલ જિલ્લા અંતર્ગત મદદનીશ-નાયબ કલેક્ટરની કચેરી હતી. તે અધિકારી દ્રારા શક્ય તેટલી નિગરાણી રખાય પરંતુ એક કડક અધિકારીની બદલી પછી ઢીલો આવે એટલે નગરપાલિકાનુ તંત્ર વળી પાછું ઠેરનું ઠેર થઈ જાય. દાહોદના નસીબે કેન્દ્ર સરકારની સ્માર્ટ સીટી યોજના આવી. તેમાં શહેરની પસંદગી થઈ. સ્માર્ટ સીટીના નાણાંમાંથી તળાવના કિનારા બંધાયા અને તળાવની મધ્યે અમદાવાદના કાંકરિયા તળાવની મધ્યે નગીનાવાડી છે તેવો બાગ વિકસ્યો અને આજે દાહોદનું સિદ્ધરાજ જયસિંહ છાબ તળાવ શહેરનું સૌથી મોટું આકર્ષણ છે. સવાર પડે એટલે ચાલીને તંદુરસ્તી ઝંખતા શહેરીજનોની તાલબદ્ધ ચાલના અવાજ અને સાંજ પડે એટલે બાળકોને રમવાં લઈ આવતાં દંપતીઓની ચહલપહલ અને બાળકોની કલશોરથી તળાવ ગુંજી ઉઠે છે. દાહોદમાં મેડીકલ કોલેજ હોસ્પિટલ બનવાથી આ વિસ્તારની આરોગ્ય સેવાઓમાં મોટો સુધારો આવ્યો છે. સ્પેશિયાલિસ્ટ સેવાઓ માટે વડોદરા પર આશ્રિત દાહોદ હવે આરોગ્ય ક્ષેત્રે સ્વનિર્ભર બની રહ્યું છે. દાહોદના મદદનીશ કલેક્ટર અને સબ ડીવીઝનલ મેજિસ્ટ્રેટ તરીકે (૧૯૮૭-૮૯) છાબ તળાવને દબાણોથી રક્ષવા, અધિક મુખ્ય સચિવ શહેરી વિકાસ તરીકે દાહોદને સ્માર્ટ સિટી બનાવવા (૨૦૧૬) અને અધિક મુખ્ય સચિવ આરોગ્ય તરીકે દાહોદને મેડિકલ કોલેજ હોસ્પિટલ આપવાં (૨૦૧૮) ગુજરાત સરકારે મને પ્રમુખ ભૂમિકા આપી તેનો અહોભાવ રહ્યો. દાહોદ મને યાદ કરે કે ન કરે, મારી IAS તરીકેની નોકરીના પ્રથમ પોસ્ટીંગ તરીકે દાહોદનું સ્થાન અમારા જીવનમાં ચિરસ્મરણીય છે. પૂનમચંદ પરમાર (IAS:1985) પૂર્વ અધિક મુખ્ય સચિવ, ગુજરાત સરકાર

Read More

Sanatana

Sanatana Sanatana refers to eternal and dharma which holds. The Dharma which holds the eternality is Sanatana Dharma. Whatever is born in this universe dies and whatever is created destroys (change form). But one thing amongst them is eternal, which is neither born nor die; that is the awareness; universal awareness as God and individual awareness as jeeva is eternal. The religions, the darshana believes in that eternality of the existence is known as Sanatana Dharma. Lord Krishna refers Sanatana in Gita (2.24) अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च | नित्य: सर्वगत: स्थाणुरचलोऽयं सनातन: || The soul is unbreakable and incombustible; it can neither be dampened nor dried. It is everlasting, in all places, unalterable, immutable, and primordial. But to experience the eternality of true self by the human mind it has to cultivate and possess certain qualities. Each individual has to therefore to live a life of righteousness to remove impurities of heart and mind. To see eternality in all creatures, one has to walk on right path. Manusmriti (4.138) tells सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात्, न ब्रूयात् सत्यम् अप्रियम् । प्रियं च नानृतम् ब्रूयात्, एष धर्मः सनातन: ॥ One should speak what is true one should speak what is pleasant. One should not speak what is true if it is not pleasant nor what is pleasant if it is false. Buddha’s Dhammapad doctrine is, न हि वेरेण वेराणि सम्मन्तीध कुदाचनम् । अवेरेण च सम्मन्ति एस धम्मो सनन्तनो ॥ The exhortation is not to return hatred for hatred but to conquer it by loving-kindness (absence of hatred). To speak truth and remove hatred from each others heart is eternality of Indian Dharma. But the dispute comes when the kuldharma of varnashrama is called Sanatana. Gita 4.13 explains, चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः। तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्।। The four categories of occupations were created by Me according to people's qualities and activities. But when it comes to BG 1.39 कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ With the destruction of the dynasty, the eternal family tradition is vanquished, and thus the rest of the family becomes involved in irreligion. The kula and kuladharma indirectly promotes Varna by birth. The eternality of awareness in the form of God and Soul as pure consciousness fall into the divisions of human bodies and minds; into superior-inferior, above-below by birth. This generates hatred amongst the Indians and the glorious thought of eternality of life gets killed by the orthodoxy. Let’s accept the Sanatana as oneness of all in the universe and discard the inequality and discrimination created by humans by birth. न हि वेरेण वेराणि सम्मन्तीध कुदाचनम् । अवेरेण च सम्मन्ति एस धम्मो सनन्तनो ॥ The exhortation is not to return hatred for hatred but to conquer it by loving-kindness. Punamchand 18 February 2024

Read More

पवित्र स्नान।

पवित्र स्नान  

श्रद्धावानम् लभते ज्ञानं, संशयात्मा विनश्यति। जहाँ ह्रदय की श्रद्धा जुड़ी हो वहाँ बुद्धि के तर्क का कोई काम नहीं। 

गंगा के तट पर ६० करोड़ लोग रहते है। फिर भी जो प्रयागराज आए उसमें ७०-८० प्रतिशत उसी तट के वासी थे। बिहार और झारखंड का एक एक गाँव आया होगा। मैंने एक बिहारी परिवार को पूछा कि गंगा आपके गाँव के बगल से बहती है और इस संगम का जल वहीं को आता है फिर भी यात्रा का कष्ट सहन कर, यहाँ ३०-४० किलोमीटर पैदल चल, खर्चा कर क्यूँ आए? उन्होंने बताया, यहाँ त्रिवेणी संगम है। गंगा यमुना के साथ गुप्त सरस्वती है। सरस्वती के स्थान पर स्नान करने से हम पवित्र हो जाएँगे। बस श्रद्धा का सवाल है। 

जिस दिन अमावस्या के हादसे से ३० लोगों की जान गई उस के दूसरे दिन हम पहुँचे थे। उस सुबह जब हम चाय के लिए झाँसी से आगे चित्रकूट की ओर एक गाँव रूके तो दुकान की अनपढ महिला ने पूछा कि लोग मर रहे हैं फिर भी आप लोग क्यूँ जा रहे है? आपके घर वही पानी आता है। गंगा का पानी दरिया में जाता है, सूरज इसे उठाता है और बादल बन बरसता है। किसी के पास कोई जवाब नहीं था। 

महत्वपूर्ण बात है पवित्रता की। वह ज्ञान के स्नान से आएगी अथवा गंगा स्नान से। जो भी देहात से आए, डुबकी लगाकर कुछ अच्छा करने और किसी का बूरा न करने का संकल्प लेकर गये। अगर घर बैठे सबकी भलाई की सोच लेकर चल रहे हैं तो गंगाजी का स्नान हो रहा है। गंगा स्नान मस्तक पर करना है जहाँ मेरा-तेरा, ऊंच-नीच, बड़ा-छोटा, अमीर-गरीब इत्यादि मैल भरा हुआ है। 

मैल मिटाना मुख्य है। चाहे प्रयागराज जाकर मिटाओ अथवा घर में नहाकर। मन का पवित्रीकरण नहीं हुआ तब तक सब व्यर्थ है।

पूनमचंद 

१९ फ़रवरी २०२४

Read More

रबाब का हुनैद।

रबाब का हुनैद। 

८७ साल की महिला रबाब मेरे दोस्त हुनैद की माँ है। उनका मायका भी दाहोद और ससुराल भी दाहोद। उनके पति नजमुद्दीन प्रिंटिंग की एक छोटी दुकान पर तीन बेटे और एक बेटी समेत पाँच लोगों का गुज़ारा करते थे। दंपति का मन ख़ुदा की बंदगी में तल्लीन और रबाब जी ने बचपन में अरेबिक पढ़ना सीखा था इसकी मदद से क़ुरान की आयतें पढ़ते पढ़ते कंठस्थ कर दी थी। दिन की पाँच नमाज़ पढ़ना और रमजान के रोज़े रखना वह कभी चूकी नहीं थी। एकाध बार तो रबाब के महिने के साथ तीन महीने के रोज़े किये थे। बाद में हमेशा बिना चूके हर साल पूरे महिने रमजान के रोज़े बंदगी के साथ पूरा करना कभी चूकीं नहीं थी। आज भी इस उम्र में जब घूँटने थके हैं वह अपनी दिन की पाँच नमाज़ और रमजान के रोज़े नहीं चूकेंगी।

उनकी बेटी ज़बीन सहज एनजीओ के द्वारा गरीब आदीवासी परिवारों को स्वरोजगार हुनर सीखाकर उनकी आर्थिक उन्नति करने में जुटी हुई है। दंपति ने तीन बेटों ने शादी की इसलिए तीन बहुएँ, बच्चे समेत नजमुभाई का परिवार हर्ष उल्लास से अपना गुज़र कर रहा था। बड़े बेटे हुनेद को अधिकारीयों दोस्ती करने का शौक और अपने मिलनसार स्वभाव से इसे निभाना जानता था। अपनी एक प्रोपरायटी फर्म बनाकर उसने धीरे-धीरे कर रेलवे से छोटे मोटे काम का टेंडर लेकर गुणवत्तापूर्ण काम पूरा कर अपनी साख बढाई थी ओर अपने परिवार की आर्थिक स्थिति में सुधार लाया था। छोटे भाई अब्बास और आमीर, पिता और बड़े भाई हुनैद की छत्रछाया में खुश थे। २०२० कॉविड का क़हर आया और उनकी हँसी ख़ुशी की ज़िंदगी को किसी की नज़र लग गई।। परिवार में नजमुभाई, रबाब और हुनेद सहित छह लोग कॉविड की चपेट में आ गए। नजमुभाई की उम्र ८० उपर थी।वह बुख़ार और बेचैनी को समझें न समझे तब तक बिस्तर से उठ नहीं पा रहे थे। रबाब भी बुख़ार से कमजोर पड़ने लगी। इतने में बेटे हुनेद को बुख़ार ने पकड़ लिया। सब डर गए। चारों और कॉविड का डर बना हुआ था। दाहोद में मेडिकल कॉलेज और हॉस्पिटल था लेकिन नया बना था इसलिए लोग अच्छे इलाज के लिए बड़ौदा जाते थे। हुनेद भी बड़ौदा गया और एक प्राइवेट हॉस्पिटल में भर्ती हो गया। हॉस्पिटल को कॉविड के प्रोटोकॉल और इलाज का कोई अच्छा तजुर्बा नहीं था। सब एक दूसरे को पूछते थे और ऑक्सीजन लेवल गिरते ही मरीज़ को वेंटिलेटर पर चढ़ा देते थे। इस तरफ़ दाहोद में बूढ़े नजमुभाई और रबाब को दाहोद सरकारी अस्पताल में भर्ती करवाया और वहाँ बड़ौदा में हुनेद वेंटिलेटर पर चढ़ा। २८ जुलाई २०२० के दिन नजमुभाई की मौत हो गई और ५ अगस्त २०२० कि दिन हुनेद खुदा को प्यारा हो गया। हुनैद घर की चमकती दमकती रोशनी थी। उसके आने से घर में जान आ जाती थी। वह गया तो घर की जान ही निकल गई। माँ रबाब कॉविड के सामने लड़ी और कुछ दिन अस्पताल में रहकर बचकर वापस घर आई लेकिन सब फना हो गया था। रब के सामने किसकी चली है? खुदा की मर्जी मानकर अपने आपको और बचे घरको सँभाला लेकिन उसकी आँखे आज भी आँसू से नम रहती है। कुछ दिन पहले हँसी ख़ुशी में खेलता परिवार दो बड़े इन्सान के गुज़र जाने से अचानक निराश्रय हो गया। हुनैद की पत्नी नफ़ीसा शून्य सी हो गई। कुछ महिने एकांत रही फिर अपने आपको रब की इबादत में मोड़ लिया। नमाज़, रोज़े, इराक़ इमाम मस्जिद की ज़ियारत में रत वह जैसे इस दुनियादारी से अलग हो गईं। 

नजमुभाई के दो बेटे अब्बास और आमीर ने अपना व्यवसाय और परिवार की प्रिंटिंग और स्टेशनरी दुकान को सँभाला लेकिन इधर हुनैद का बड़ा बेटा हुसैन अपने पिता से व्यापार सीख ही रहा था और यूँ अचानक पिता और दादा का छत्र चले जाने से अकेला हो गया। उसको कौन सँभालता, उसे तो माँ, दादी, दो भाई सहित परिवार को सँभालना था। हुनैद के अस्पताल के बील के ₹१३ लाख और बाक़ी आर्डर पूरा करने पैसे जुटाने में लगना था। बड़ा होना ही पड़ा। कुछ राशि बैंक में जमा थी लेकिन कुछ प्रक्रिया के बाद मिलनी थी। वह हिम्मत नहीं हारा। माता के गहने गिरवी रखकर समाज के फंड से कुछ उधार लिया और फिर धीरे-धीरे कर छह आठ महिने में परिवार को पटरी पर लाया। इधर हुसेन की बीवी मरियम सास और दादी सास को खुश रखने के प्रयास में लगी। हुसैन की बेटी रूकैया दादा हुनैद की चहेती थी। बेटा अलीअसगर भी दादा हुनैद की याद को जोड़ उनकी दूसरी पुण्यतिथि के दिन जन्मा। दोनों बच्चे दादी और परदादी को अपने बचपन से प्रसन्न करने में लग गए। मुस्तफा और उसका परिवार और किनाना भी जुड़े। किनाना की पढ़ाई अभी बाक़ी है। दुःख कुछ कम ज़रूर हुआ लेकिन हुनैद की कमी जैसे पूरी नहीं हुई। 

मुझे आज भी ऐसे लगा की हुनैद मेरे आने की ख़बर सुनकर सब काम छोड़ दौड़ के आएगा। मेरे उज्जवल धवल को अपने स्कूटर की सवारी से दाहोद की सैर कराएगा और मेरे लिए एक अच्छा सा पान ले आएगा। हमने उसकी कब्र पर श्रद्धांजली के फूल चढ़ाये और प्यारे हुनैद को याद कर ग़म मनाया। जानेवाला अब कभी नहीं आएगा लेकिन उसकी याद कभी नहीं जाएगी। अलविदा यार! 

 पूनमचंद 

 दाहोद 

 १६ फ़रवरी २०२५

Read More

American Yellow (Neck) Tie

American Yellow (Neck) Tie.

I had a small job running at the Secretariat in Gandhinagar. Seeing each other, we were also preparing for competitive exams to secure higher positions. In this context, passing the State PSC exam with top marks boosted my confidence, and I filled out the UPSC form. I remained inactive for a few months, but news of a fellow passenger getting selected sparked a surge of energy in me. I increased my focus on studies and, for the first time, selected in IRS and in second, conquered the IAS.

August 1985 arrived, and it was time to go to Mussoorie. No one at home was happy. Some didn't understand, and my parents were sad to see their son go far away. My mother even said, "Two of my joys will be gone—one, my son, and the other, his salary." My mother was the finance minister of the house. In 1984, due to the Ahmedabad textile mill crisis, the mill closed, leaving my father and elder brother unemployed. Everyone came to drop me off at the railway station. I had bought a bag for the journey. In the bag, I packed three sets of clothes, a bedsheet, a sweater, and a yellow tie given to me by an American friend. My father had bought a Raymond woolen shawl to protect me from the cold. I had confirmed a non-AC three-tier train ticket to Delhi under the government quota. I had a few hundred rupees left from my last salary in my pocket. From Delhi, I took a bus to Dehradun and then another bus to Mussoorie. After a 36-hour journey, when I reached the academy, completed the registration, and settled into my room at Narmada Hostel, I finally felt at peace.

Everything here was new and fresh. The Himalayan hills, valleys, atmosphere, the academy, and fellow trainees—all were awe-inspiring. The first assembly was held at Sardar Patel Hall, followed by training in class blocks and counselor groups. Gradually, everyone adapted to the academy's routine and the world of walks on Mall Road. Some would indulge in their own fun as soon as the weekend arrived. The taste of the mess food could be guessed by looking at the faces of those returning from it.

Here, we were being informed about what to wear and what not to wear, and when. To appear formal, I went to Sadiq Tailor and got a closed-collar suit stitched. A fellow trainee from Punjab, who was fair-skinned and plump, never wore anything other than a three-piece suit. Seeing many fellow trainees dressed up in suits and ties, one day I felt like wearing my American tie. The American tie was quite wide, and my neck was thin and short. Somehow, I managed to tie a double knot, but my neck seemed to disappear, and the yellow tie's knot stood out prominently. That day's first class was in Counselor Shri B.P. Kothiyal's room. During the class, a fellow trainee, Sujata, couldn't stop laughing at me. I kept looking at her and then at my tie. I don't know why, but I felt she was laughing at the large tie hanging on my small neck. As soon as the break came, I went to my hostel room and threw off the yellow tie. After that, throughout the foundation course, whenever I needed to wear something formal, I stuck to the closed-collar coat but never dared to look at that American tie again.

Punamchand  

February 8, 2025

Read More

Mahakumbh 2025

Mahakumbh 2025

As soon as the name "Kumbh Mela" is mentioned, the image of a grand collective holy bath immediately comes to every Indian’s mind. Taking a dip in the Kumbh is a cherished dream for every Hindu. Although it is just water from a flowing river, which one can bathe in at any time, this festival holds immense significance due to its connection with celestial alignments, making it uniquely popular.

The term "Kumbh" (pot) symbolizes a gathering. Our ancestors counted 45 stars in the Aquarius constellation and linked the Sun’s transition into Aquarius from Makar Sankranti, creating a grand 45-day festival. This festival traces its roots to the mythological tale of the churning of the ocean by gods and demons, where the pot of nectar (Amrit Kumbh) was left open, and wherever its drops fell became the sites of the Kumbh Mela. The spiritual structure of Hinduism in India includes Shankaracharya's four Peethas, the 51 Shakti Peethas of Sati, and grand festivals like the Kumbh Mela.

Past Experience of Kumbh Mela (1987) & Present Journey

In 1987, as part of administrative training, we were sent to the Haridwar Kumbh Mela. Our focus then was on managing the massive influx of pilgrims—ensuring smooth transportation, accommodation, food, sanitation, security, traffic control, and more. Even a small administrative lapse could lead to major chaos.

After 38 years, an unexpected opportunity arose to attend the Mahakumbh in Prayagraj this year. This time, rather than an administrative perspective, my focus was on the millions of people—elderly, young, women, and children—walking towards their spiritual goal.

Though the Kumbh Mela has been celebrated for centuries, modern India, especially in the 21st century, has amplified its reach through technology and social media. The growing economy allows for greater participation, and with each event, the government administration learns from past experiences, ensuring smoother execution. However, any unfortunate incident leads to widespread criticism.

This year, the number of visitors to Prayagraj Mahakumbh far exceeded expectations, largely due to extensive publicity. I kept following every update in newspapers and on social media. My son suggested we go when airfares were low, but the sheer scale of the fair made me hesitant. Later, as airfares skyrocketed fivefold, I learned about a Gujarat government Volvo bus service, which reignited my desire to go. The package offered a 4-day, 3-night trip covering 2,500 km for just ₹8,200, including accommodation. My wife agreed, and a quick phone call secured our seats. On January 27, the idea was born; on January 28, tickets were booked; and by January 29 morning, we were on our way with minimal luggage—two pairs of clothes, some woolens, and essentials in two shoulder bags.

The Journey Begins

The Volvo bus had 46 travelers—26 men and 20 women, a mix of young and elderly. The journey was lively, with girls leading games and antakshari (musical rounds). The bus floor turned into a play area, and soon, bhajans (devotional songs) mixed with film songs.

Breakfast was at Shamlaji, lunch on the Udaipur Highway at Krishna Raj Hotel, featuring Dal Baati Churma and Sabzi Roti. Dinner plans changed from a ₹600-per-person resort meal to a simple ₹200 meal at a roadside dhaba, offering piping hot Aloo Matar Sabzi, Dal, Rice, and buttered Rotis. By night, we reached our stay—a beautiful resort arranged by the Gujarat government, with accommodations comparable to a four-star hotel.

The next day, after an early breakfast, the bus continued via Jhansi and crossed Chitrakoot by noon. Due to heavy traffic, we couldn't stop at Chitrakoot. Eventually, a roadside tea stall provided snacks—samosas, mathris, and tea. By evening, we reached Prayagraj.

The Kumbh Experience

The Amavasya (new moon) night tragedy, where 30 people were trampled to death, had made authorities stricter. Vehicles were parked far from the main area, and pedestrian movement was closely monitored. Our bus stopped at Jasra Underpass, about 20–24 km from our destination. Local youths were offering scooter rides for ₹300-500, but before we could negotiate, police dispersed them.

We began walking, joining thousands of villagers—women carrying loads on their heads, men with bags on their shoulders, and groups moving like a river towards the holy confluence. On one side flowed the actual river, and on the other, a human tide of devotion. Some managed to board a UP Roadways bus but soon encountered a traffic jam. Walking proved faster. By 11 PM, our group reached Sector 6, where the Gujarat government had arranged excellent accommodation, with optional Pav Bhaji available for purchase.

The next morning, we set off for the Sangam Snan (holy dip). Luckily, we received assistance and reached Sector 24, where well-maintained tent accommodations awaited us. A liaison officer welcomed us, sharing our location and inquiring about dinner preferences. Our tent was neat, with three beds, warm blankets, and even a room heater. Dinner included Aloo Gobhi Matar Sabzi, Phulka Roti, Dal, and Rice, making for a satisfying meal before a late-night walk along the Yamuna banks. The entire area was well-lit, with spotless cleanliness, drinking water posts every 100 feet, and public toilets at regular intervals. Lost-and-found announcements, mostly for children and women from Bihar, Jharkhand, Eastern UP, and Bengal, filled the air.

At 4 AM, I woke up, freshened up, and meditated before heading to the riverbank. With some good fortune, we got seats on a VIP boat alongside a High Court judge’s family. As the boat sailed towards Sangam, the morning mist surrounded us, and Siberian gulls soared around, adding to the divine atmosphere. We took a dip at Sangam, offered prayers, and then, in a spontaneous decision, crossed the river in waist-deep water to visit the Akharas (monastic camps). My wife, clad in her pants, joined the walk. With a shoulder bag and upper garments intact, I waded through, making for an amusing sight.

Exploring the Akharas

The Pipa (floating) bridge led us to the Akhara areas, where saffron-colored gates, banners, and flags adorned each camp. From Shankaracharya Peeth to Niranjani, Juna, and Aghori Akharas, every sect had its own space. We met our acquaintance, Kalyandas Maharaj of Amarkantak, who insisted we stay for Prasadi (holy meal). The food—Halwa, Kachori, Matar Usal, and Rasgulla—was divine, especially the Kachori, the tastiest I’ve ever had.

The return journey was long and tiring. Struggling to find transport, we walked, grabbed a local snack, and finally reached our bus at 1 PM. By 2:30 PM, we left Jasra. Unlike the lively onward journey, the return was silent, with exhausted travelers dozing off.

After brief stops at Chitrakoot and a family restaurant for dinner, we reached Mewar Resort past midnight. A refreshing morning bath and a delightful breakfast of Pakoras, Upma, Poha, Fruits, Tea, and Coffee brought smiles back.

Three days earlier, we had left Ahmedabad at 7 AM, and now, after a successful Sangam Snan at the Mahakumbh, we were returning home, deeply grateful to the Gujarat government, its transport services, and tourism team for this unforgettable experience.

Punamchand 

1 February 2025

Read More

अपना समय अपने लिए लाभप्रद बनाओ।

अपना समय अपने लिए लाभप्रद बनाओ। 

गुरूमाई चिद्विलासानंद जी को वर्ष २०२५ के लिए मिला संदेश “अपना समय अपने लिए लाभप्रद बनाओ” उन्होंने सिद्ध योग पीठ के साधकों और खुद अपने द्वारा अमल करने प्रसारित किया है। 

आइए संदेश के शब्दों का विश्लेषण करते हैं 

अपना, समय, अपने लिए, लाभप्रद, बनाओ। 

अपना मतलब?

समय मतलब?

अपने लिए मतलब?

लाभप्रद मतलब?

बनाओ मतलब ? 

शुरू करते हैं अपने से। हम, मैं कौन? हमारे तीन शरीर है स्थूल, सूक्ष्म, कारण। हमारे कोष पाँच हैं अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय और कारणमय। हमारा शरीर है, शरीर की दस इन्द्रियाँ है, पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ और पाँच कर्मेन्द्रियाँ। उसके पीछे शरीर रथ का चालक मन। मन को मार्गदर्शन करती बुद्धि। बुद्धि के पीछे अच्छे बुरे सभी अनुभवों कर्मो का हिसाब रखता चित्त, चित्त के पीछे मैं हूँ का अहंकार। कहाँ पहुँचे? मैं पर। यानि मैं पना का अपना अहंकार पर ध्यान देना है। यहाँ यह ध्यान रखना है कि मैं अहंकार (होना) और अभिमान एक नहीं है। अपने होनेपन पर ठहरना है। 

समय पर चलते हैं। इसे काल कहते है। घड़ी का समय। भूतकाल, वर्तमानकाल, भविष्यकाल कहलें। बचपन, जवानी बुढ़ापा कहलें। चार आश्रमोः शिक्षा, गृहस्थी, निवृत्ति और सन्यास कहलें। जाग्रत, स्वप्न, सुषुप्ति, तुरियाँ अवस्था कहलें। अच्छा, मध्यम और कनिष्ठ समय कहलें। पूरी सृष्टि का रहस्य, काल और महाकाल के खेल में छिपा है। घटनाओं के चक्र से जुड़ा यह दृश्यमान जगत एक के परिप्रेक्ष्य में दूसरी घटना को समय से अलग कर देखता है, जिससे समय चक्र बनता है। चंद्र पृथ्वी का चक्कर लगाता है, पृथ्वी सूर्य का, सूर्य निहारिका का, निहारिका उसके उपर के केंद्र का।  यहाँ पृथ्वी पर दिन-रात, ऋतु चक्र और जन्म जीवन और मरण की घटनाओं से समय चक्र चलता रहता है। पहले अपना कालखंड पहचानिए, और फिर बाक़ी रहे कालखंड को समझकर समय का लाभप्रद उपयोग करना है। 

फिर बात आई समय का उपयोग अपने लिए करना है। अपना मतलब शरीर के लिए करना है अथवा मन-बुद्धि-चित्त के लिए करना है अथवा जिसे जीवात्मा कहते हैं वह अहंकार के लिए करना है अथवा आत्मा के लिए करना है? यहाँ चयन का प्रश्न उठेगा। हम अपने आपको क्या समझते है? अगर शरीर अथवा मन माना तो उसी तरफ़ दौड़ शुरू हो जाएगी। अगर चैतन्य आत्मा जाना तो यात्रा का रूख ही बदल जाएगा। 

पहले चयन करेंगे। किसे पसंद करेंगे?

तन तंदुरुस्त तो मन तंदुरुस्त, मन तंदुरुस्त तो बुद्धि का तेज तंदुरुस्त। बुद्धि का मार्गदर्शन ठीक रहा तो मैं का विस्तार बढ़ेगा। इसलिए पूरी अष्टक और उसको चलानेवाली बिजली, चैतन्य के लाभप्रद काम करना है। सही चिंतन करना है, उसका मनन करना है, उसे अमल में लाना है और सही काम करने हैं। 

अब बात आई लाभप्रद की। क्या लाभ चाहिए। विद्यार्थी अच्छे नंबर की चाहना करेगा। युवा को अच्छी नौकरी और सुंदर जीवनसाथी चाहिए। प्रौढ़ को संसार गृहस्थी के प्रसंगों प्रश्नों को हल करने का अर्थ चाहिए। बीमार और बूढ़े को इलाज और आराम चाहिए। इस बीच कईयों को धन संपदा इकट्ठा करना है। कईयों को महत्व सत्ता हासिल करनी है। कईयों को सुख भोग भोगने है। सब कंचन कामिनी और कीर्ति के पीछे दौड़ रहे है। क्या इन सबसे जिसे हम सब अपने लिए कहते है उसका लाभ होगा? अहंकारवाली मैं छोटी मैं है और समष्टि चैतन्यवाली मैं बड़ी मैं है। किसका बढ़ावा होगा यह सोचकर आगे कदम बढ़ाना है। एक साधे सब सधे ऐसा उपाय खोज निकालना है। अपने सच्चे स्वरूप की पहचान कर लेनी है। अपने सच्चे स्वरुप की पहचान होते ही सब की पहचान हो जाएगी। भेद का पर्दा हट जाएगा और अभेद हो जाएगा। तब साधक अपने में सबको समाहित कर महायान के जन कल्याण के मार्ग पर चल पड़ेगा। सबके लाभ में अपना लाभ बन जाएगा। 

बनाओ मतलब कर्म करो। सबके लाभ के लिए कर्म करो। जितना वक्त बचा है उसको आत्म पहचान और आत्म कल्याण में लगा देना है। जीवन कर्म बंद नहीं करने है। पर कर्म करने की सोच को बदलकर करनें है। जीवन एक नाज़ुक डोर पर बँधा है। नीचे कूएँ में कालसर्प गिरने के इंतज़ार में मुँह फाड़कर प्रतीक्षा में है। तब शहद के टपकते रस को चाटकर वक़्त गँवाना है या जाग जाना है? चयन हमें करना है। 

जो जाग गया उसने अपना समय लाभप्रद बना लिया। अपने लिए, अपने परिवार के लिए, अपने देश और दुनिया के लिए। 

अपने आत्म ज्योति की ओर जाग्रत होकर हर पल का उपयोग ऐसे करें कि वक्त अपने लिए और सबके लिए लाभप्रद हो जाए। 

पूनमचंद 

१० जनवरी २०२५

Read More

अमेरिकन पीली टाई।

अमेरिकन पीली (नेक) टाई।

सचिवालय गांधीनगर में मेरी एक छोटी नौकरी चल रही थी। एक दूसरे को देख हम भी ऊँचे पद पाने के लिये स्पर्धात्मक परीक्षा लिख रहे थे। ऐसे में स्टेट पीएससी की परीक्षा में अव्वल नंबर से उत्तीर्ण होने से मेरा हौंसला बुलंद हुआ और यूपीएससी का फॉर्म भर दिया। कुछ महीने यूँ निष्क्रिय रहा लेकिन बस में हमारे एक सहयात्री का चयन होने के समाचार ने तन-मन में एक बिजली दौड़ा दी। हमने पढ़ाई में ध्यान बढ़ाया और पहली बार IRS और दूसरी बार IAS प्रवेश का चक्रव्यूह जीत लिया। 

अगस्त १९८५ का महीना आया, मसूरी जाने का वक्त आया। घर में कोई खुश नहीं था। कुछ को समझ नहीं थी और माता-पिता पुत्र को अपने से दूर जाने से दुःखी थे। माँ ने तो कह दिया मेरी तो दो ख़ुशियाँ जायेंगी, एक बेटा और दूसरा उसका पगार।माँ घर की वित्त मंत्री थी। १९८४ में अहमदाबाद कपड़ा मिल संकट के चलते कपड़ा मिल बंद होने से पिताजी और बड़ा भाई बेरोजगार हुए थे। रेलवे स्टेशन छोड़ने सब आए। मैंने यात्रा के लिए एक बैग ख़रीदा था। बैग में तीन जोड़ी कपड़े, एक चद्दर, एक स्वेटर और मेरे एक अमेरिकन दोस्त की दी हुई एक पीली टाई रखी थी। पिताजी ने ठंड से बचने के लिए रेमंड की एक वूलन शॉल ख़रीद कर रख दी थी। दिल्ली के लिए थ्री टियर ट्रेन का नोन एसी टिकट सरकारी कोटे से कन्फर्म करवाया था। जेब में आखरी पगार के बचे कुछ सौ रूपए थे। दिल्ली से देहरादून और देहरादून से मसूरी बस सवारी की थी। ३६ घंटे के सफ़र के बाद जब अकादमी पहुँचे, रजिस्ट्रेशन किया और नर्मदा हॉस्टल में कमरा लेकर अपना बेड सँभाला तब जाकर कहीं चैन पाया था। 

यहाँ सब कुछ नया नया था। हिमालय की पहाड़ियाँ, वादियाँ, फ़िज़ाएँ, अकादमी और साथी परिवीक्षाधीन सब विस्मयकारी थे। सरदार पटेल हॉल में पहली सभा हुई और उसके बाद वर्ग खंड और काउन्सलर ग्रुप में प्रशिक्षण हो रहा था। धीरे-धीरे अकादमी की दिनचर्या और माल रॉड पर वॉक की दुनिया में सब ढल रहे थे। कुछ लोग वीक एंड आते ही अपनी मस्ती में मस्त हो जाते थे। मेस के खाने का स्वाद खाकर लौटनेवाले के चेहरे देखकर आ जाता था। 

यहाँ कब और कहाँ क्या पहनना है और नहीं पहनना है के बारे में जानकारी दी जा रही थी। फॉर्मल होने के लिये मैंने भी सादिक दर्जी के पास जाकर एक बंद गले का सूट सिलवा लिया था।इनकम टैक्स का एक साथी जो पंजाब से था, एकदम गोरा चिट्टा और गोल मटोल तो तीन पीस सूट से हटकर कुछ पहनता ही नहीं था। कई साथी परिवी़क्षाधीनों को सूट-टाई में सजा धजा देखकर एक दिन मुझे भी अमेरिकन टाई बाँधने का मन हुआ। अमेरिकन टाई काफ़ी  चौड़ी थी और मेरा गला पतला और छोटा। जैसे तैसे कर मैंने टाई की डबल गाँठ मारी तो मेरा गला ग़ायब था और पीली टाई की गाँठ उभरी थी। उस दिन की पहली क्लास काउन्सलर श्री बी पी कोठियाल के कमरे में थी। उस दिन क्लास में एक साथी परिवीक्षाधीन सुजाता मुझे देखकर बहुत हँसे जा रही थी। मैं कभी उसको देखता और कभी अपनी टाई को।पता नहीं मुझे ऐसा क्यूँ लगा कि वह मेरे छोटे गले पर लटकती बड़ी टाई पर हँस रही हो। ब्रेक होते ही मैं होस्टल के अपने कमरे में गया और पीली टाई उतार फेंकी। उसके बाद पूरे फ़ाउन्डेशन कोर्स में जब भी कुछ फार्मल पहनने की ज़रूरत पड़ी तब बंद गला कोट ही पहना लेकिन उस अमेरिकन टाई की तरफ़ देखने की हिम्मत ही नहीं हुई ।

पूनमचंद 

८ फ़रवरी २०२५

Read More

बरडो गुजरात।

बरडो गुजरात।

गुजरात विविधताओं का प्रदेश है। यहाँ दरिया है, पर्वत है; वन है वन्य प्राणी भी; रेगिस्तान की धरती है और पानी से तरबतर ज़मीन भी। लोग अहिंसक हैं और मीठे और खारे पानी से बने जलाशयों की वजह हैं सायबिरीया से लेकर युरोप तक के पक्षी अपना प्रजनन करने आ जाते है। इसलिए तो कहना पड़ता है कि कुछ दिन तो गुज़ारो गुजरात में। 

राज्य के पोरबंदर और जामनगर जिले की हद पर बना छोटी छोटी पहाड़ियों का क्षेत्र बरडा नाम से प्रसिद्ध है। क़रीब २८२ किलोमीटर वर्ग में फैला यह क्षेत्र पोरबंदर की ओर राणाबरडा और जामनगर की ओर जामबरडा के नाम से प्रसिद्ध है। राणाबरडा इसलिए कि राणावाव के प्रिन्सली राणाओं का क्षेत्र था और जामबरडा इसलिए की जामनगर के जाम साहब का क्षेत्र था। 

यहाँ वर्षा कम होती है और ज़मीन पथरीली इसलिए खेती में निम्न लेकिन वन्य वनस्पति से समृद्ध प्रदेश है। यहाँ बबूल गोरड के पेड़ बड़ी मात्रा में है। देशी बबूल, नागफनी (cactus), रायन, खेजड़ी, खेर, टिमरू, बेर, आवल इत्यादि जाति के पेड़, झाड़ी, पौधे, वनौषधियाँ यहाँ हरे भरे है। कई कई जगह जहाँ पानी का स्रोत अच्छा हो वहाँ बरगद, पीपल, आम के पेड़ मिलेंगे। यहाँ के किलेश्वर शिव मंदिर की शोभा निराली है। अब तो जाम साहब ने मंदिर नया करवाया है लेकिन इस परिसर में बने चेक डेम की वजह से मंदिर परिसर में लगे महायोगी की जटाओं से भरे बरगद के पेड़, आम्र वृक्ष और मयूरों और तोतों की मस्त उड़ान और कलरव मन को प्रसन्न कर देती है। क़ुदरती सौन्दर्य का पान करते करते अगर एक कप चाय पी ली अथवा खुले रसोईघर में खाना पकाकर अथवा अपने अपने डिब्बे खोल शिव दर्शन के साथ पिकनिक मना ली तो जीवनभर की याद बन जाएगी। 

बरडो यानी पीठ प्रदेश। चारों और फैली छोटी छोटी पहाड़िया सूरज की रोशनी के चलते दिन भर रंग बदलती रहती है। शाम ढलते सूरज की रोशनी से लाल रंग सज लेती अँधेरा होते ही काली चादर ओढ़ सो जाती है। रात होते ही आकाश चाँद और सितारों की रोशनी से पूरा चमक दमक उठता है। सप्तमी शुक्ल पक्ष का चाँद था इसलिए पूरा अँधेरा नहीं मिला फिर भी बिजली के प्रकाश प्रदूषण से दूर नभ रत का नजारा अद्भुत था। उत्तर दिशा की और स्वस्तिक आकार में घुम रहे सप्तर्षि तारा समूह में विवाह के प्रतीक वशिष्ठ के संग अरुंधती दिख जाएगी। उनके दायें सीध लिए कुछ दूर ध्रुव (polestar) का अटल तारा उत्तर दिशा दर्शाता है। उपर आसमान में पश्चिम से लेकर पूरब तक ग्रह, तारें और नक्षत्र फैले नज़र आएँगे। वे रहे पश्चिम आकाश में शनि, चंद्र और चमकीला शुक्र। सिर के उपर ओरियन की रूहानी चादर के बगल में गुरु और बगल में राशि मिथुन में चल रहा लाल रंगी मंगल को पहचानना आसान हो गया। १८० डिग्री के दृश्यमान आकाश में तारों से बनी आकृतियों में से मीन, मेष, वृषभ, मिथुन और कर्क राशि के चित्र ध्यान से देखने पर साफ़ उभर रहे थे। हमसे और अपने से कई प्रकाश वर्ष दूर यह टिमटिमाते तारों की दुनिया अकल्पनीय है। 

पहाड़ियाँ, वन, नदियाँ, झरने, झील के क़ुदरती क्षेत्र से पल्लवित इस क्षेत्र की नदियों पर खंभाला और फोदारा डेम बने है। यहाँ किलेश्वर महादेव के मंदिर के अलावा सोलंकी युग का नवलखा शिव मंदिर, सूर्य मंदिर; जाड़ेजा राजपूतों की कुल देवी आशापुरा माँ का मंदिर, स्थानिक देवी देवताओं के मंदिरों की एक सर्किट बनी हुई है। कहते है कि नवलखा नाम की वजह से कई साल पहले कुछ नुमाइंदो ने छिपे ख़ज़ाने को ढूँढने मंदिर के गर्भ गृह को खोद डाला था। ख़ज़ाना तो मिला नहीं, मंदिर को नुक़सान किया होगा। मंदिर की प्लिन्थ को देखें तो उपर का मंदिर छोटा नज़र आता है। हो सकता है ८००-९०० साल के अंतराल में कभी शिखर गिरा हो और फिर बनाया तब छोटा किया गया हो। चालुक्य वास्तुकला का यह मंदिर क्षेत्र की धरोहर है। गुजरात सरकार का प्रवासन निगम नवलखा मंदिर की सुधारणा और रखरखाव के लिए सक्रिय है। 

भूतकाल में यहाँ बरडा पहाड़ियों की परिक्रमा की सर्किट होगी। धूमली में भृगु कूप, रामेश्वर मंदिर, हलामण जेठवा की चाची सहित तीन समाधियाँ और मोटे मोटे तनेवाले आम और बरगद के पेड़ इस स्थान की प्राचीनता का सबूत देते खड़े हैं। यहाँ पास से बह रही नदी सोन कंसारी शेणी और विजाणंद की प्रेम कहानी को समायें हुए है। अपनी प्रियतमा को पाने नवचंदरवी भैंस लाने गए विजाणंद को खोजने शेणी जोगन वन निकल पड़ती है और जब हिमालय में उसका शरीर गलने लगता है तब विजाणंद से भेंट होती है। विजाणंद के विरही राग के जंतर की धून को सुनते सुनते शेणी मृत्यु के शरण जाती है और टूटे तार के जंतर और शेणी की यादों को लेकर लौटा विजाणंद बाक़ी ज़िंदगी विरह में गुजार लेता है। यहाँ के लोग दिलवाले भी और दिलेर भी। यहाँ की भैंसों से सँभालना होगा क्योंकि उसके सर पर कंघी करो इतने बाल हैं और आँखों में गुरूर है। 

कुछ किलोमीटर दूर भानवड में वीर मांगडा वाला और पद्मावती की प्रेम कहानी के प्रतीक समाधियाँ और उनकी प्रेम कहानी का साक्षी बरगद का पेड़ है। मांगडा ननिहाल में रहता था और जेठवा कन्या पद्मा के प्रेम में बंद गया था। घुमली की गायों की सुरक्षा में मांगडा की मौत होती है और वह भूत बन बरगद के पेड़ में रहता है। जब पद्मावती की दूसरे युवक से शादी तय होती है तब भूत मांगडा बारात रोक लेता है और पद्मावती से शादी करता है। दिन में बरगद और रात में पेलेसवाली यह रोमांटिक और विरह की कहानी कुछ चलती है फिर पद्मावती मांगडा की भूतिया मुक्ति कराती है। यहाँ बने समाधि मंदिर की दिवारें छोटे बच्चों की फ़ोटो से भरी भरी है क्योंकि जो लोग संतान या संतान की बीमारी के इलाज की मन्नत मानते हैं वे यहाँ बच्चों के फ़ोटो रख जाते है। 

गिर माँ है तो बरडो बाप है ऐसा गर्व लोग महसूस करते है। गिर से ज्यादा नहीं लेकिन इसके बराबरी करने का संभावना क्षेत्र है इसलिए वन विभाग ने बरडा अभ्यारण्य विकास का काम चालू कर दिया है। यहाँ ४७ जितने नेस है जिसमें अंदाज़ा पाँच हज़ार की आबादी हो सकती है। एक मेस में १०-१२ परिवार होते है। कुछ नेस तो ख़ाली हो गए है। कुदरत के सामिप्य में यहाँ का जीवन शहर की भागदौड़ की ज़िंदगी से विपरीत शांत और सरल है। नेसडा का टेसडा का अनुभव यहाँ रहे बिना नहीं हो सकता। वन विभाग के प्रयास से बरडा में आज आठ शेर खुले घूम रहे हैं और छह पिंजरे में बंद है। सांभर का ब्रीडिंग सेन्टर ६०-८० जानवरों को सँभाल रहा है। अभ्यारण्य में चित्तल, सांभर, नील गाय की संख्या धीरे-धीरे बढ़ रही है। तीन घंटे की जंगल सफ़ारी शुरू की है। छह लोगों की जिप्सी सवारी का टिकट ₹४००, गाइड के ₹४०० और स्थानिक जिप्सी के ₹१४०० मिलाकर ₹२२०० में चल रही सफ़ारी में वीकेंड में लोगों की आवन-जावन धीरे-धीरे बढ़ रही है। किलेश्वर महादेव के पास खेंगार विला में जी+१ का चार कमरों का एक रेस्ट हाउस है। आठ कोटेज नई बनी है। सुविधा रही तो प्रवासीओं को दहींओलो और मूंग की सब्ज़ी, बाजरे का रोटला, खिचड़ी, कड़ी, छाछ का प्राकृतिक स्वाद मिल सकता है। दहींओलो यहाँ का विशिष्ट व्यंजन है। बैंगन का भर्ता ही है लेकिन गरमागरम भर्ते में गाढ़ी दहीं मिलाकर परोसा जाता है जिसका स्वाद ही कुछ अलग है। अगर वापस लौट गए तो ३०-४० किलोमीटर पर वेणु नदी के तट पर सिदसर में बने उमिया माताजी मंदिर के भोजनालय के ताज़ा भोजन मिल जाएगा। सुबह ११ से शाम ७ बजे तक यहाँ बिना दाम भोजन में दो शाक, दाल-चावल, रोटी, बूंदी, नमकीन, मिष्ठान, छाछ परोसे जाते है। इस मंदिर परिसर को पैड, पौधे और फूलों के गमलों से यहाँ के एसआरपी बापा नाम के बुजुर्ग किसान ने इतना सुंदर सजाया है कि बस देखते ही रह जाओ। यात्राधाम प्रवासन हेतु प्रवासन निगम भी कुछ राशि देकर परिसर की सुविधा बढ़ाने अपना योगदान दे रहा है। 

बरडा नहीं देखा तो गुजरात नहीं देखा। कुछ दिन ज़रूर गुज़ारो गुजरात में। 

पूनमचंद 

५ फ़रवरी २०२५

Read More

Sudarshan Lake and Rock Edict of Junagadh

Sudarshan Lake and Rock Edict of Junagadh  

Rock Edict of Junagagh is a valuable monument of ancient history of India as it takes us from the days of Samrat Asok (262 BCE) to Rudradaman (130-150 AD) and to Skandagupta (450 AD). The practice of inscription was developed by the Achaemenid rulers which was copied by Asok.. 

Asok’s Rock Edicts inscriptions neither talks about his governor nor about his grandfather but talks about 14 edicts. Rudradaman inscription talks about building of a dam and a lake by previous ruler, its breach and remake by him. Skandagupta inscription also talks about its breach again and remaking of it. The inscription of Rudradaman gives history of the dam and Sudarshan Lake in उर्जयेत mountain (गिरनार) ordered by the provincial head of Chandragupta Maurya and built by the yavan governor of Asok. The present town of Junagagh was called Girinagar and the Mount Girnar was called Mount Urjavat in 150 AD. The present name Junagagh is apabhransha of Yunagarh, a town inhabited by the Yunani (Persian-Greek). 

The Rudradaman Edict of Junagagh is being considered the first edict in Sanskrit in Brahmi Script. It has inscribed building of a dam and a lake for public welfare. Few lines are missing but it carries important information regarding building of the dam, its breach and remaking. 12 of the 19 lines of the edict are in the praise of Western Kshatrap King Rudradaman who built Sudarshana Lake by rebuilding the breached Dam three times stronger than the earlier. The prose is poetic: "मौर्यस्य राज्ञः चन्द्रगुप्तस्य राष्ट्रियेण वैश्येन पुष्यगुप्तेन कारितम अशोकस्य मौर्यस्य कृते यवनराजेन तुषाष्फेनाधिष्ठाय प्रणालीभिरलं कृतम्”। 

Tusasp the governor of Surasta (सौराष्ट्र) under Asok was an Iranian as his name तुषास्प has Iranian influence. Horse in old Iranian was called अस and median Iranian अस्प which became अश्व in Sanskrit. तुष means thirst, तुष्स्प means whose thirst is satisfied. Dental half स and प are used mostly in median Iranian. The presence of Iranian (यवन) as Governor in Yuna/Junagagh is an evidence of political collaboration between the two great empires of the West and the East. Winged lion griffins (a symbol of prosperity, power, bravery, wisdom, and royalty) of Greek-western on the pillars of Khapara (singles) Kodiya (spotted skin) caves is another proof of inhabitation of Greek-Yavan in this area.

The dam building was first ordered by Vaishya Pushyagupta, the Provincial Governor of Chandragupta Maurya. However, it was built by Persian ruler of the Region, King Tushasp (3rd century BC) under Ashok. Sudarshan lake was an artificial reservoir, was built for checking floods and irrigation of the agricultural land around. The Dam was breached when the region had stormy rainfall flooding the two rivers Suvarnasitaka, Palasini and other streams. The downpour was so heavy (could be cloudburst) that it tore down the hill tops and removed many trees and the earth around was submerged like in the ocean. By the breach 420 cubits (194 mtr) long, just as many broad and 75 cubits (35 mtr) deep, all the water escaped, so that the lake, almost like a sandy desert, became extremely ugly to look at. One cubit approximately equal to the length of a forearm, about 18 inches. Therefore the volume of the breach was roughly 193 x 193 x 35= 13 lakh m3. When his ministers (councillors and executive officers) were averse to the task because of enormous extent of breach could turn into futile exercise and when the people of the town had lost their hope of rebuilding the dam it was carried out by his minister Suvishakha, the son of Kulaipa, a Pahlava, who was appointed by the king to rule Anarta (Malwa) and Surastra (Saurastra). The minister was able, patient, not wavering, not arrogant, upright (and) not to be bribed, and who by his good government increased the spiritual merit, fame and glory of his master. Who won’t expect these qualities in his ministers and subordinates? 

Rudradaman was a Mahakshatrap of the territory made of present day Malwa (MP), Gujarat, Marwar (Rajasthan), Maharashtra (Konkan) and Pakistan (Sindh, Multan). He was lord of the whole of eastern and western Akaravanti (Akara: East Malwa and Avanti: West Malwa), the Anupacountry, Anarta, Surashtra, Svabhra (northern Gujarat), Maru (Marwar), Kachchha, Sindhu Sauvira (Sindh and Multan), Kukura(Eastern Rajputana), Aparanta (Western Border- Northern Konkan), Nishada (a tribe of Malwa and parts of Central India) and other territories gained by his own valour. His towns, marts and rural parts of which were never troubled by robbers, snakes, wild beasts, diseases. He could curb the warrior tribe (probably present days Jadejas) the heroes among all Kshatriyas. He fought two battles with Satakarni, the lord of South and defeated him and reinstated him as deposed King. He was attached to Dharma of not slaying humans except battles. He had studied grammar, music, logic, other sciences; management of horses, elephants and chariots; use of swords and shield etc. Tributes, toll and shares (crop share) were sources of the income for the treasury which was over flooded with gold, silver, diamond, beryl stones and other precious things. Such a Mahakshatrapa Rudradaman, in order to (serve) cows and Brahmans for a thousand of years, and to increase his religious merit and fame without oppressing the inhabitants of the towns and country by taxes, forced labour; spent vast amount of money from his own treasury and in not too long a time made the dam three times as strong in breadth and length with all embankments and made the lake (Sudarshan) more beautiful to look at. The dam and lake stayed for 300 years and it was again repaired under the Skandgupta’s reign (415 AD- 455 AD) by his governor Parnadatta. 

The names of the two small rivers mentioned in the edict suggest that Suvarnasitaka (now called Sonarakh) was flowing through the catchment forest of probably Greek (Sitka) / Teak trees and river Palasini was flowing through the catchment forest of Palas ((खाखरो-केसूडो) trees. The north and southern parts of the mountains are rich in teak and palas respectively. The drainage of rainwater from the mountain is towards the north where Damodar Kund and the city of Junagadh is located. One river flowing from its east and another from its west were meeting at a location where the dam was built most probably near the Ashok edicts and the entire village of present Bhavnath was probably a Sudarshan lake. The Vishnu Temple near Damodar Kund was built by the son of the governor of Skandgupta is another proof of the location near the edict. The temple God (Vishnu) was worshipped by Bhakt Narsinh Mehta who stayed nearby and used to come and pray everyday. 

The inscription is written in Sanskrit but the script is Brahmi, therefore was unknown to Indians for centuries. How could Indian linguists forgot reading Brahmi script so that the country remained in darkness of its history till Alexander Cunningham deciphered the inscriptions of Ashoka? One has to find out when was the dam breached fourth time and the lake vanished. Now a pond of few cubic metres near the Ropeway station has been preserved as a memory of the great Sudarshan Lake of ancient India. 

Punamchand

Junagadh, 4th February 2025 

NB: There is a story of Kalyavan (son of Sage Sheshirayan), Sage Muchukund and Lord Krishna in the great epic Mahabharata. Kalyavan kicked Sage Muchukund thinking he was Krishna and died as Muchkund had a boon from Indra that anyone disturb while sleeping will turn into ashesh. When Krishna went to Hastinapur (present Meerut) from Dwarika he saw mount Revantak (Urjavat-Girnar) on his way. It suggests that the gate way of India (Dwarika) was located south of Girnar and was most probably the present day Diu. Arabian Sea was known as Ratnakar Sagar.

Read More

चित्रकूट।

 चित्रकूट। 

महर्षि वाल्मिकी कृत श्रीमद्भागवत रामायण पढ़ने के बाद चित्रकूट के रमणीय प्रदेश को देखने हम लालायित थे पर जा नहीं पाए। लेकिन इस बार महाकुंभ की यात्रा करते उस प्रांत से गुज़रते हुए उसकी सुगंध ज़रूर ले आए। मन तो बहुत था कि वहाँ रुके, परिभ्रमण करें लेकिन वॉल्वो का समयपत्रक इजाज़त नहीं दे रहा था। 

चित्रकूट उत्तर प्रदेश राज्य और मध्य प्रदेश राज्य की सीमाओं को जोड़ता बुंदेलखंडी प्रदेश है। कामदगिरि पहाड़ियों और मंदाकिनी (पयस्विनी) नदी के प्रवाह के साथ बना यह क्षेत्र इतना रमणीय और सुंदर है कि महर्षि वाल्मिकी और महाकवि कालिदास उसका वर्णन करते हुए नहीं थकते। श्रीराम, सीता और लक्ष्मण ने यहाँ वनवास के ११ साल बिताए थे। 

श्रीराम २५ वर्ष के हुए थे और सीताजी १८ वर्ष की। राजा दशरथ को जो चाहते थे उसे करने में आ रहे विघ्न का अंदेशा आ गया था। वह जानते थे कि पट्टराणी का स्थान कैकेयी का था और उसका पुत्र भरत श्रीराम से सिर्फ़ एक ही दिन छोटा था। वह श्रीराम को युवराज घोषित करना चाहते थे इसलिए पुत्र भरत और शत्रुघ्न को भरत के ननिहाल कैकय (पाकिस्तान, गांधार के पूर्व का पेशावर प्रदेश) भेज दिया था। गुरु वशिष्ठ के परामर्श में उन्होंने श्रीराम को युवराज घोषित कर दूसरे दिन पदाभिषेक की तैयारी भी कर दी थी। अयोध्या की प्रजा आनंदित थी और सब लोग नगर को श्रृंगार करने में लग गए थे। लेकिन रात अभी बाक़ी थी। कैकेयी के कक्ष में दशरथ की लाचारी और कैकेयी के मातृप्रेम का आक्रोश दुःखद चित्र का निर्माण कर रहा था। वचन से बँधे दशरथ क्या करते? उन्होंने आदेश तो नहीं दिया लेकिन राम को १४ साल वनवास और भरत को राजगद्दी की मौन सहमति दे चुके थे। सुबह होते ही राम युवराज परिवेश के बदले तपस्वी परिवेश में आ गए थे। उनके साथ में सीताजी और लक्ष्मण भी चल पड़े। वनवास के नियम से श्रीराम बँधे थे, सीताजी और लक्ष्मण नहीं फिर भी उन दोनों ने भी तपस्वी वेश धारण किया था। हाँ, सीताजी अपने गहने साथ लेकर चली थी। श्रीराम को वनवास देने में राणी कैकेयी की शायद एक कूटनीति भी रही होगी। राम वन में रहते हुए अयोध्या राज्य को वन प्रदेश के हमलों से सुरक्षित रखेगा और भरत शांतिपूर्ण राज्य कार्य करेगा। श्रीराम और बाली संवाद में आर्यों के इस राज्याधिकार की प्रतिध्वनि सुनाई देती है। 

वे तीनों अयोध्या (कोशल) राज्य की सीमा प्रदेश को पार कर श्रृंगवेरपुर से गंगा पार कर प्रयाग होते हुए २७०-७५ किलोमीटर की सफ़र कर चित्रकूट आए थे। सीताजी ने गंगा पार करते समय वापस लौटकर गंगाजी को १०० कुंभ चढ़ाने की मन्नत मानी थी। चित्रकूट में उन्होंने सुंदर कुटिया बनाई थी, वास्तु पूजा और बलिदान भी किया था और १४ साल के वनवास में से ११ साल रहे थे। भरत यहीं पर श्रीराम से मिलने आए थे और उनकी खड़ाऊ लेकर लौटे थे। जब राक्षसी हमले बढ़े और ऋषिगणों ने प्रदेश ख़ाली करना शुरू किया तो राम लक्ष्मण और जानकी को भी दक्षिण की ओर चलना पड़ा। पंचवटी में वे अपनी दूसरी कुटिया बनाकर रहने लगे लेकिन सुवर्ण मृग के मोह में भटके, सीताहरण हुआ और सीतायण शुरू हुई। 

चित्रकूट आज भी रमणीय प्रदेश है। हम जब इस क्षेत्र से गुज़र रहे थे तब दो तरफ़ पहाड़ियों के बीच का मैदानी प्रदेश हरियाला मन लुभावन प्राकृतिक छटाओं से भरा था। उस क्षेत्र में दौड़ते हिरणों, नाचते मयूरों और बरसते बादलों को देखने की कल्पना तन-मन में रोमांच भर देती है। इस क्षेत्र में श्रीराम को पिता-माता, राज्य वियोग का दुःख रहा होगा लेकिन ११ साल तपस्वी जीवन जीने में अनुकूलता रही होगी। सीता वियोग का दुःख और रावण से युद्ध का कष्ट तो पंचवटी पहुँचने के बाद ही शुरू हुआ। वह भी कहानी कुछ और होती अगर लक्ष्मण ने शूर्पणखा के नाक-कान नहीं काटे होते। महाभारत के कुंती पुत्र भीम ने हिडिंबा से शादी कर रामायण की गलती दोहराई नहीं थी। 

दो पहाड़ी क्षेत्रों के बीच के हरे भरे मैदानी प्रदेश को चिरती हुई हमारी बस चली जा रही थी। दायीं तरफ़ एक छोटा पानी का झरना, पेड़ पौधों से भरी पहाड़ी और वाल्मिकी आश्रम का क्षेत्र गुज़रा तब नीचे उतरने की ललक हुई लेकिन लक्ष्य प्रयागराज था इसलिए बस चलती रही। चित्रकूट जिला मथक ख़ास कुछ आकर्षक नहीं लगा। प्रयागराज महाकुंभ की वजह से यह क्षेत्र लक्ज़री और सादी बसों की पार्किंग भीड़ से भरा था। जगह जगह पर लोग छोटे छोटे जूथ बनाकर ज़मीन पर बैठे थे। कोई खाना पका रहे था, कोई परोस रहे थे और कोई खा रहे थे। शायद यहाँ उतरकर चित्रकूट धाम जाकर मंदाकिनी नदी का मंद मंद प्रवाह देखते, राम घाट पर नहाते, जानकी कुंड जाते, स्फटिक शीला निहारते और कोई कौआ आ जाता, हनुमान धारा देखते सीता रसोई का स्वाद लेते और त्याग की स्पर्धा में लगे दो भाई भरत और राम के मिलन के भरत कूप को देख पाते तो अधिक ऊर्जावान हो जाते। 

अगर चित्रकूट जाते तो तुलसीदास कैसे भूल जाते?

चित्रकूट के घाट पर भई संतन की भीर;

तुलसीदास चंदन घिसे तिलक करे रघुवीर। 

तुलसीदास जी ने संस्कृत कीं रामायण को लोकभाषा अवधी में जनमानस में चल रही राम कहानियाँ और किंवदंतियों को जोड़कर रामचरितमानस का संस्करण किया। जैसा समाज और समाज का दृष्टिकोण इसे प्रतिबिंबित किया। 

अगली बार चित्रकूट धाम। 

जय श्रीराम। 

पूनमचंद 

३ फ़रवरी २०२५

Read More